1917թ. նոյեմբերի 7-ին Պետրոգրադում տեղի է ունենում բոլշեւիկյան հեղաշրջումը, որը բեկումնային նշանակություն է ունենում ոչ միայն Ռուսաստանի, այլեւ Հայաստանի ու հայ ժողովրդի համար։

Հեղաշրջման առաջին օրերին ոչ ոք չէր հավատում, որ այն հաջողությամբ է պսակվելու։ Թեեւ Ռուսաստանի առջեւ ծառացած էին բազում խնդիրներ, ընդհանուր մտայնությունն այն էր, որ 1917թ. փետրվարյան հեղափոխությունից հետո ստեղծված Ժամանակավոր կառավարությունը կկարողանա լուծել դրանք եւ պետությանը հասցնել ցանկալի հանգրվանին։

Այդ հանգրվանը Սահմանադիր ժողովն էր, որը պետք է հրավիրվեր 1917թ. նոյեմբերին, եւ ձեւավորվելու էր համառուսական ընտրություններով բոլոր հասարակական-քաղաքական կազմակերպությունների ու կուսակցությունների մասնակցությամբ։

Սահմանադիր ժողովը դառնալու էր այն օրինական մարմինը, որը որոշելու էր, թե ինչ ճանապարհով պետք է ընթանա Ռուսաստանը, ինչ դիրքորոշում որդեգրի պատերազմի, խաղաղության, ազգային եւ այլ հարցերում։

Բոլշեւիկները սակայն, չսպասելով Սահմանադիր ժողովի ընտրություններին, գրավում են Ձմեռային պալատը եւ հայտարարում, որ երկրի իշխանությունն այսուհետ պատկանելու է բանվորների, գյուղացիների եւ զինվորների պատգամավորների խորհուրդներին։

Մինչեւ հեղաշրջումը, բոլշեւիկները չունեին ակտիվ քաղաքական դերակատարություն, եւ կարելի է ասել, որ լուսանցքային ուժ էին. նրանց գործողություններին ոչ ոք լուրջ չէր վերաբերվում։

Հարց է առաջանում, թե ինչպե՞ս կարողացան նրանք իշխանությունը վերցնել։ Տասնամյակների ընթացքում գրված հարյուրավոր հուշերը, գիտական եւ հանրամատչելի գրականությունն անդրադարձել է բոլշեւիկյան հեղաշրջման գրեթե բոլոր մանրամասներին։ Հաջողության հիմնական պատճառն այն էր, որ բոլշեւիկները հանդես են գալիս հանրային, քաղաքական եւ տնտեսական այն խոստումներով, որոնք ունեին ավելի մեծ լսարան։ Դիմելով Ռուսաստանի բոլոր բնակիչներին՝ նրանք խոստանում էին իշխանության գալուց հետո հողն անվարձահատույց տալ գյուղացիներին, անմիջապես դադարեցնել պատերազմը եւ ողջ իշխանությունը կենտրոնացնել խորհուրդների ձեռքին։ Այս խոստումները վերածվեցին բոլշեւիկյան քարոզչության առաջատար լոզունգների, ինչն էլ կարճ ժամանակում մեծացրեց նրանց համակիրների շարքերը։

Համաշխարհային պատերազմի երեքուկես տարիները միլիոնավոր զոհերի պատճառ էին դարձել, Ռուսաստանում կար առաջին անհրաժեշտության ապրանքների, հացի, պարենի խիստ պակաս. հեղափոխության համար առկա էին բոլոր նախապայմանները։

1917թ. փետրվարյան հեղափոխությունից հետո ստեղծված Ժամանակավոր կառավարությունը չէր կարողանում լուծել երկրի կենսական խնդիրները։ Միաժամանակ բոլշեւիկյան հեղաշրջման օրերին Կերենսկու կառավարությունը փորձում էր զերծ մնալ ուժ կիրառելուց՝ վախենալով, որ երկրում կարող են գլուխ բարձրացնել միապետության կողմնակիցները։

1917թ. փետրվարյան հեղաշրջումից հետո Անդրկովկասում փոխվում է կառավարման համակարգը. նախկին փոխարքայության փոխարեն երկրամասի կառավարումը հանձնվում է Անդրկովկասյան հատուկ կոմիտեին՝ Օզակոմին (Особый Закавказский комитет), որի նախագահը սահմանադիր-դեմոկրատ (կադետ) Խառլամովն էր, իսկ անդամներն էին Պապաջանյանը, Չխենկելին եւ Ջաֆարովը։ Օզակոմը նույնպես չի կարողանում լուծել Անդրկովկասի առկա խնդիրները՝ դարձյալ սպասելով ժողովի գումարմանը։

* * *

«Շատ հանդուգն ու գրգռիչ ընթացք մը»

1917թ. հոկտեմբերին՝ բոլշեւիկյան հեղաշրջման օրերին, Պետրոգրադում էր Թիֆլիսի քաղաքագլուխ, հետագայում Հայաստանի Հանրապետության արտաքին գործերի նախարար, վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսյանը։

Հոկտեմբերի սկզբին Խատիսյանը ռուսական բանակի ընդհանուր հրամանատարության հրավերով մեկնում է Մոգիլյով, որտեղ տեղակայված էր գլխավոր սպայակույտը՝ մասնակցելու Կովկասյան քաղաքների միության խորհրդակցությանը։

Իր հուշերում Խատիսյանը գրում է, որ այնտեղ հանդիպում է բոլորովին նոր մարդկանց, որոնց թվում գերակշռում էին սոցիալիստ-հեղափոխականները։ Թեեւ բոլշեւիկները քիչ էին, սակայն «շատ հանդուգն ու գրգռիչ ընթացք մը ունեին, այն աստիճանի, որ բոլորին ծիծաղը կշարժեին»։

«շատ հանդուգն ու գրգռիչ ընթացք մը ունեին, այն աստիճանի, որ բոլորին ծիծաղը կշարժեին»

Մոլեռանդ հավատացյալ առաքյալ

«Պետք է ըսել, որ ատենները ամեն տեղ կարելի էր տեսնել պոլշեւիկներ, որոնք թեեւ սակավաթիվ էին, բայց կգործեին խիստ եռանդուն եւ մանավանդ մոլեռանդ հավատ մը ունեին դեպի իրենց հաղթանակը։ Ես կհիշեմ, որ ավտոմոբիլով Թիֆլիսեն կմեկնեի Վլադիկավկազ Մոսկվա երթալու համար, ինձ հետ կերթար Տոքթոր Օրախելաշվիլի՝ պոլշեւիկ մը, որ այժմ Վրաստանի խորհրդային կառավարության նախագահն է։ Ան կհավատար մոլեգնորեն, որ ամիս մը չանցած՝ իշխանությունն իրենց ձեռքը պիտի անցնի։ Ինձ մոտ կծառայեր ուրիշ հայտնի պոլշեւիկ մը՝ Նազարեթյան, զարմանալիորեն ինքնավստահ մարդ մը, որ նույնպես տարակույս չուներ իրենց հաղթանակի մասին։ Բայց ամենեն ավելի հիշողությանս մեջ դրոշմված է Ստեփան Շահումյանի պատկերը, որ Լենինի ամենասիրելի ընկերներեն էր՝ մոլեռանդ հավատացյալ առաքյալ մը պոլշեւիկյան գաղափարներուն»։

«Դուք կարող եք մեր ռեպուտացիայի համար հանգիստ լինել»

Ստեփան Շահումյան

«Կովկասի Լենին», «Կովկասյան բոլշեւիզմի արժանավոր պարագլուխ». այս կոչումները Ստեփան Շահումյանը վաստակել էր Լենինի նկատմամբ անմնացորդ հավատարմության եւ վերջինիս վստահությանն արժանանալու համար:

Լենինն ու Շահումյանն առաջին անգամ անձամբ հանդիպել են 1903թ. Ժնեւում: Նրանց նամակագրությունը վկայում է, որ անգնահատելի գաղափարակիցներ էին:

«Ձեր նամակները, խորհուրդները եւ ցուցումներն ինձ համար միշտ ամեն բանից թանկ են եղել... Դուք ուզում եք իմանալ, թե ես ինչ եմ մտածում եւ ինչ եմ անում։ Կարծեմ այս անգամ էլ Ձեզ հետ միանման եմ մտածում, եւ երբ առաջին անգամ ստացա դրա հաստատումը (մոտ մեկ տարի սրանից առաջ), շատ երջանիկ զգացի ինձ... Ընդհանրապես ասած՝ թույլ եմ տալիս կարծելու, որ ես եւ մեր բոլոր ազգականները (բոլշեւիկները) բարձր ենք պահում մեր ընտանեկան (բոլշեւիկյան կուսակցության) դրոշակը, եւ որ Դուք կարող եք մեր ռեպուտացիայի համար հանգիստ լինել»,- 1915թ. հոկտեմբերի 1-ին գրել է Շահումյանը՝ պաշտպանելով պատերազմի մասին Լենինի հայացքները:

«Կճանչնայի նաեւ շարք մը ուրիշ մոլեռանդ պոլշեւիկներ, ինչպես, օրինակ, տխրահռչակ Աթարբեկովը, որ կծառայեր Քաղաքներու միության մեջ։ Ասոնց շարքին մեջ կհիշեմ նաեւ Ֆիլիպ Մախարաձեն՝ նշանավոր պոլշեւիկ, որ հետո դարձավ վրացական խորհրդային միության կառավարության նախագահ։ Այդ պարոնը 1917թ. գարնան քարտուղար էր հեղափոխական գործադիր կոմիտեի, որուն նախագահն էի ես։ Մախարաձեն ուրիշ պատիժ չէր ճանչնար, բացի կախաղանեն»։

Ռուսական կառավարման համակարգի եւ հատկապես բանակի քայքայումը սկսվել էր արդեն փետրվարյան հեղաշրջումից հետո, երբ պետական-կառավարման մարմիններին զուգահեռ ստեղծվել էին բանվորների ու զինվորների պատգամավորական խորհուրդներ։

1917թ. հոկտեմբերի 28-ին «Մշակ» թերթը գրում էր.

«Շուտով կլրանա ռուսական ազատություն եւ հեղափոխություն կոչված քաոսի ութերորդ ամիսը: Այդքան կարճ ժամանակվա ընթացքում բազմաթիվ մինիստրներ եկան ու գնացին, իշխանությունը խաղագնդակի նման ձեռքից ձեռք անցավ: Նշանավորն այն է, որ առաջին ժամանակավոր կառավարությունից սկսած մինչեւ այսօր ժողովրդին հուսադրում են ժողովով: Նա պիտի գա Ռուսաստանը փրկելու...

Ժողովուրդը, իհարկե, մի ժամանակ հավատում էր: Այժմ այդպես չէ. այլեւս ոչ մի վստահություն չկա, փրկության հույսը, հավատքը վերացել է: Այդ է պատճառը, որ հայրենիքի փրկության մասին մտածող չկա, սրա հակառակ՝ ամենքն էլ մտածում են իրանց կյանքի փրկության, իրանց անձնական բարեկեցության եւ ապահովության մասին...
... Զորքը կազմալուծված է, երկրի տնտեսությունը՝ քայքայված, պետությունը՝ սնանկ: Եվ որովհետեւ փրկության հույսն ու հավատքն էլ վերացած է, ուստի դավաճանությունը, կողոպուտը, անհնազանդությունը, անիշխանությունը ամոթ չեն համարվում: Իսկ Ռուսաստանի խելոքները՝ հանձինս զանազան կոմիտեների, խորհուրդների ու միությունների, բզկտում են միմյանց»

«Ռուսաստանի խելոքները հանձին զանազան կոմիտեների, խորհուրդների ու միությունների բզկտում են միմյանց»

Կերենսկու գալստյանը սպասելիս

Ալեքսանդր Խատիսյանը, նկարագրելով գլխավոր շտաբի պետ Դուխոնինի մոտ տեղի ունեցած հանդիպումը, նշում էր, որ զինվորականների շրջանում անորոշություն էր նկատվում։

«Շատ բան, սակայն, կայանին մեջ տարօրինակ թվեցավ ինձ. արդեն չկար զինվորական կարգապահություն. ընդհանուր հրամանատարը կխոսեր շատ անորոշ եւ անվստահ շեշտով։ Երեք օր վերջ կսպասեին Կերենսկիի գալստյան, բայց ան չեկավ»։

Խատիսյանի ակնոցը

Ալեքսանդր Խատիսյանի ակնոցը պահվում է ՀՅԴ Թանգարանում: Մեզ հասած գրեթե բոլոր լուսանկարներում նա պատկերված է հենց այս ակնոցով:

Խատիսյանը Մոգիլյովից մեկնում է Պետրոգրադ։ Հոկտեմբերի 25-ին՝ հեղափոխության օրը, քաղաքում նկատվում էին քաղաքացիական հագուստով զինված մարդկանց տարօրինակ խմբեր։ Կեսօրին նա հասնում է նախախորհրդարանի շենքը, որտեղ ելույթ էր ունենում Կերենսկին։ Շուտով տեղեկություն է ստացվում, որ Պետրոգրադում տեղակայված զինվորների մի մասն անցել է բոլշեւիկների կողմը։ Նիստը շարունակվում է, սակայն շուտով ներս են մտնում մի քանի զինված նավաստիներ եւ առաջարկում բոլորին ցրվել։ 

«Նեւսկիի վրա նկատեցի բազմաթիվ օթոմոպիլներ, որոնք, լեցված զինվորներով, կսլանային դեպի Ձմեռային պալատը։ Նորեն գացի Աճեմովի մոտ եւ պատմեցի տեսածս։ Մոտը նստած էր իր եղբորորդին՝ 17 տարեկան պատանի մը, որ կատաղի պոլշեւիկ էր եւ որ հետո՝ 1921-ին, Փետրվարյան ապստամբության օրերուն, սպանվեցավ։ Ան մեզ հաղորդեց, որ պոլշեւիկները այդ օրը պիտի գրավեն իշխանությունը ու նորեն վազեց դեպի Սմոլնի վարժարանը, ուր այդ պահուն նիստ կգումարեր Պոլշեւիկների խորհուրդը Լենինի եւ Տրոցկիի ղեկավարությամբ»:

Պալատի պաշտպանության գործը անհույս բան է

Այդ պահին զանգահարում է գեներալ-մայոր Հակոբ Բագրատունին, ով 1917թ. հուլիսից զբաղեցնում էր Պետրոգրադի ռազմական օկրուգի շտաբի պետի պաշտոնը եւ խնդրում շտապ գալ Ձմեռային պալատ։

«Գացինք. զորավար Բագրատունիի առանձնասենյակի մեջ տեսանք զոր. Տիգրանյանը, որ անոր սպայակույտի պետն էր։ Պատուհաններեն տեսա, որ պոլշեւիկյան զորքերը կշրջապատեն Պալատը։ Զոր. Բագրատունին բացատրեց, որ Պետերբուրգի մեջ եղած 40 000 զինվորներուն մեկ մասը պոլշեւիկներու կողմն է, իսկ մյուս մասն ալ կուզե չեզոք մնալ։ Կառավարության կողմն են միայն սպայից վարժարանի աշակերտները եւ կիներու գումարտակը՝ ընդամենը 800 հոգի։ Խորհրդակցելով մենք որոշեցինք ըսել զորավարին, որ Պալատի պաշտպանության գործը անհույս բան է։

Մենք դուրս եկանք Պալատեն, որ արդեն լիակատարորեն շրջապատված էր։ Դժվարությամբ ինձ ու Զավրյանին դուրս թողուցին։ Զոր. Բագրատունին ձերբակալվեցավ, իսկ զոր. Իշխան Թումանովը, որ զինվորական նախարարի օգնականն էր, դիմադրություն ցույց տվավ, սպանվեցավ զինվորներու կողմե եւ նետվեցավ Մոյքայի ջրանցքը։ Գետի մոտեն անցնելու ատեն մենք տեսանք, ինչպես մարտանավ Ավրորայի վրայեն պոլշեւիկները կռմբակոծեին Պալատը, ուր այդ պահուն տեղի կունենար նախարարական նիստը...

Մյուս օրը քաղաքը ամայի տեսք ուներ, նույն օրն իսկ ես մեկնեցա Կովկաս։ Մոսկվայի կայարանեն լսեցի թնդանոթաձգություն. կատաղի կռիվ տեղի կունենար պոլշեւիկներու եւ կառավարական ուժերու միջեւ...»

Գեներալ Հակոբ Բագրատունին եղել է Ժամանակավոր կառավարության ռազմական եւ ծովային նախարարը, ռուսական բանակում հայկական զորամասերի ստեղծման առաջին կազմակերպիչներից:

Բոլշեւիկյան հեղափոխության ընթացքում ձերբակալվել է եւ մինչեւ  դեկտեմբերի 15-ը պահվել Պետրոպավլովյան ամրոցում: Ազատ արձակվելուց հետո կրկին ստանձնել է Հայկական զինվորական կոմիսարի պաշտոնը։

1918թ. մասնակցել է Բաքվի պաշտպանությանը թուրքական եւ թաթարական միացյալ ուժերից։

1919թ. Փարիզի խաղաղության վեհաժողովում որպես խորհրդատու ընդգրկվել է Հայաստանի պատվիրակության կազմում, նախագահել Հայաստանի ռազմական պատվիրակությունը, որն ուղարկվել է ԱՄՆ  պաշտպանական ոլորտում համագործակցության շուրջ բանակցելու համար։

Մեծ Բրիտանիայում Հայաստանի դեսպանը Հակոբ Բագրատունու վերջին պաշտոնն էր: Նա մահացել է 1943 թվականին Լոնդոնում:

* * *

Բոլշեւիկյան հեղաշրջումն առաջացնում է հայ հասարակության տագնապն ու մտահոգությունը: Ռուսական կայսրության կազմում եղած բազմաթիվ ազգերից հայերն ամենից լավ էին պատկերացնում, թե ինչ հետեւանքներ կարող է ունենալ ռազմաճակատից ռուսական բանակի նահանջը: Ընդ որում՝ զորքի բարոյալքում եւ մարտական դիրքերը լքելու տրամադրություններ կային դեռեւս հեղաշրջումից առաջ, ինչի համար գրեթե բոլորը մեղադրում էին Կերենսկու անվճռականությունը:

«Մշակ»-ի խմբագիր Համբարձում Առաքելյանը 1917թ. հոկտեմբերի 29-ին՝ հեղաշրջումից չորս օր անց, գրում էր, որ բոլշեւիկները չխորշեցին քաղաքացիական պատերազմ հրահրելուց նույնիսկ այն դեպքում, երբ լավ հասկանում էին, որ գերմանական բանակն օգտվելու է Ռուսաստանի ներսում ստեղծված խառնակությունից.

«Պետք է ասել, որ եթե դեպքերը ստացան Պետրոգրադում այդպիսի դասավորություն, դրա հանցանքը մեծ մասամբ ծանրանում է եւ Կերենսկիի մինիստրության վրա: Չնայելով, որ վաղուց ակնհայտնի կերպով հայտարարվում էր, թե բոլշեւիկները պատրաստվում են հանդես գալ զինվորեալ, ապստամբության դրոշակ պարզել, տապալել կոալիցիոն մինիստրությունը եւ ստեղծել զուտ սոցիալիստական կառավարություն, որի առաջին գործը կլինի սեպարատ հաշտություն, գրավել հողերը, կապիտալները եւ այլն, Ժամանակավոր կառավարությունը ոչ մի իրական միջոց ձեռք չառավ՝ խափանելու այդ ծրագիրը. նա մինչեւ այսօր չկարողացավ կամ չկամեցավ ձերբակալել Լենինին եւ նրա ընկերներին, այլ թողեց դեպքերը իրենց հոսանքով ընթանալու»:

Ամբողջ իշխանությունը խորհուրդներին հանձնելու բոլշեւիկյան կոչը պայմանավորված էր, այսպես կոչված, նախախորհրդարանի ստեղծումով, որի նախաձեռնությունը պատկանում էր Ժամանակավոր կառավարությանը: Այս նոր ներկայացուցչական մարմինը ստեղծելուց հետո փորձ էր արվում թուլացնել բանվորների ու զինվորների պատգամավորական խորհուրդը, որտեղ սոցիալիստական կուսակցությունները մեծամասնություն էին:

1917թ. փետրվարյան հեղափոխությունից, բանակի քայքայումից եւ վարչական իշխանության թուլացումից հետո Անդրկովկասում նկատվում է պարենի, առաջին անհրաժեշտության ապրանքների սուր պակաս եւ թանկացում: Այս ամենին զուգահեռ արձանագրվում էին թալանի, ավազակության եւ սպանությունների բազմաթիվ դեպքեր, ինչը նվազեցնում էր վստահությունը պետության նկատմամբ: 

* * *

Թուրքահայաստանում, որի մի մասը գրավվել էր ռուսական բանակի կողմից, գրեթե նույն վիճակն էր՝ քրդական ասպատակություններ, բանակի ունեցվածքի, այդ թվում՝ զենքի թալան, կարգապահության անկում: Թուրքերն ուշիուշով հետեւում էին ռուսական բանակում տեղի ունեցող իրադարձություններին:

«Հայաստան», 28 հոկտեմբերի, 1917թ., թիվ 143: Վանի վրա թուրքական սավառնակ: «Հայաստան»-ի սեփ. թղթակցություն: Վան, 15 հոկտեմբերի

«Այսօր առավոտյան՝ ժամը 9-ի ժամանակները, Վանի լճի արեւմտյան կողմեն եկավ ու սավառնեցավ քաղաքին վրա թուրքական սավառնակ մը։ Քաղաքին մոտեցած ժամանակ բավական ցածեն կսավառներ, բայց երբ քաղաքին գնդացիրները սկսան կրակել դեպի սավառնակը, եւ երբ Ավանցի նավահանգիստեն ռումբեր արձակեցին, աներեւութանալու աստիճան բարձրացավ, եւ մեկ ժամի չափ սավառնելեն վերջ հեռացավ դեպի հյուսիսային ափերը՝ հավանաբար դեպի Առնիս եւ Կամուրջ։ Թռիչքի ժամանակ քաղաքին վրա ռումբ ձգեց։ Այս երկրորդ անգամ է, որ թշնամու սավառնակները կհետախուզեն ռուսական բանակի դիրքերը»։

Հարձակում հայկական խանութների վրա

Հոկտեմբերի 28-ին Վանում տեղի է ունենում հարձակում հայկական խանութների վրա: Մի խումբ զինվորականներ երեկոյան կոտրում են խանութների դռները, թալանում եւ վնասում ունեցվածքը:

«Հայաստան», 28 հոկտեմբերի, 1917թ., թիվ 143: Խանութներու թալանը: «Հայաստան»-ի սեփ. Թղթակցություն: Վան, 14 հոկտեմբերի

«Այսօր՝ կեսօրեն վերջ, զինվորներու խումբեր, կասկածելի ակնարկներով կանցնեին ու կդառնային խանութներու առջեւեն եւ առանց բան գնելու կը հարցնեին զանազան ապրանքներու գիները։ Երեկոյան դեմ այդ խումբերը շատացան փողոցներու անկյունները՝ երեւութապես գաղտնի խոսակցությամբ զբաղված։ Երեկոյան՝ ժամը 8-ին, երբ խանութները գոց էին, խումբերը վերածվեցան խուժանի՝ Խաչ փողոցեն սկսած մինչեւ Մեծ Քենտրչի, եւ սկսան քարի հարվածներով ջարդել խանութի դռներն ու փեղկերը։ Քանի մը վայրկյանի մեջ արդեն բոլոր խանութները բաց էին թալանչի զինվորներու առաջ։ Կը վերցնեին, ինչ որ հարկավոր էր, կոչնչացնեին, ինչ որ անկարեւոր կը համարեին։ 

««Ջարդեցեք, կողոպտեցեք, հայի ապրանք է» կը պոռային խուժանի միջեն»

Մեկ խանութեն կանցնեին մյուսին, ոգեւորված «ուռռաա՜»-ներով, կարծես թշնամիին բերդն էր, որ կը գրավեին։ «Ջարդեցեք, կողոպտեցեք, հայի ապրանք է» կը պոռային խուժանի միջեն։ 

Խեղճ, տգետ արարածներ, այդ ապրանքի տերերը՝ հայերը, իրենցմե շատ առաջ կռվեր էին այն թշնամիին դեմ, որ իրենց ալ է, արյուն թափեր էին այդ հողին համար եւ դյուրացուցեր իրենց մուտքը այդ սահմանները եւ այդ նպատակի համար զոհեր էին իրենց ամբողջ հարստությունը եւ շեն քաղաքը վերածեր ավերակներու կույտի մը։

«Արդյոք վանեցին հանցա՞նք է գործեր՝ բարեկամ ճանչնալով ռուս զինվորը. մեր կարծիքով՝ ոչ»

Արդյոք վանեցին հանցա՞նք է գործեր՝ բարեկամ ճանչնալով ռուս զինվորը. մեր կարծիքով՝ ոչ։ Եթե այդպես է, լավ կընեին այդ թալանի հերոսները բարի լինեին իրենց ուժը փորձել թշնամիին վրա եւ որ թե քայքայեին բարեկամի տնտեսությունը՝ ավարի տալով անոր արդար իրավունքը, եւ հեռանային տոնական հանդիսավորությամբ»։

 * * *

Փայտօմ Տամօ-ի համար խելագարված

Թուրքահայաստանում տեղակայված ռուսական բանակում տիրող դրության մասին ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում դեպքերի ականատես Արամ Ամիրխանյանը (Ռուս եւ թուրք զինադադարը: Պատմական անցքեր, 1917-1918: Փայտօմ Տամօ, Ֆրէզնօ, 1921):

«Ռուսական ցարիզմի տապալումեն անմիջապես հետո Կերենսկիի թույլ քաղաքականության հետեւանքով Արեւմտյան ճակատին հետ Կովկասյան ճակատի զինվորներուն մեջ ալ դասալքումի հիվանդությունը օրեօր սկսավ աճիլ: Բանակի հրամանատարութենեն սկսյալ մինչեւ հետին զինվորը Փայտօմ Տամօ-ի (տուն գնալու) համար խելագարված էր:

Զինվորական կարգապահությունը բոլորովին խանգարված՝ որեւէ զինվորական պարզ հրաման մը տալու անգամ անկարող էր իր հրամանատարության ներքեւ գտնվող զինվորներուն: Ճակատներու վրա խրամատները պահող զինվորներուն ամենքն ալ ձգած ու հեռացած էին: Թշնամին կռահած էր Ռուսական բանակին դասալքումը»:

Լեռ Կամսար. «Ճանճը թռավ եկավ Ռուսաստան ու Կերենսկիին վրա նստավ»

«Հայերը, որոնք ինքնավար Հայաստան կուզեին, ձեռքերնին գրպանը դրած՝ դունչով ցուցմունքներ կընեն եվրոպական այս ու այն պետության, որ իրենց համար աղվոր Հայաստան մը պատրաստեն ու երթան մեջը նստեն, եւ կուզեն, որ թուրք չըլլա հոն։ Ի դեպ ըսեմ, որ հայերը հույսով միայն կապրին. այդ հույսը ճանճի մը կնմանի, որ տարիներե ի վեր այս ու այն քրիստոնյա պետության կռնակին կթառի։ Մեծ մասով Ֆրանսիո կռնակին վրա կկենա։ Վերջերս, մինչեւ գաղտնի դաշնագրաց հայտնությունը, Անգլիո ալ կայցելեր։ Ֆրանսա կճաշեր, Անգլիո կռնակին կպառկեր։ Բայց հանկարծ Անգլիա պոչովը քշեց ու հայոց հույսին ճանճը թռավ եկավ Ռուսաստան ու Կերենսկիին վրա նստավ։ Երբ Կերենսկին անհետ եղավ, երկար ժամանակ ան ոչ մեկ թառելու տեղ չգտնելով՝ Ռուսաստանի օդին մեջ կբզզար անկայան։ Երբ բոլշեւիկները Հայաստանի ինքնավարության դեկրետը հրապարակեցին, ճանճը անոնց վրա իջավ, իսկ երբ վերջեն թուրքին տվին, անիկա խռոված թողեց Եվրոպիո ցամաքը ու օվկիաններ կտրելով՝ գնաց թառելու Ամերիկայի կռնակին»։

(Հատված «Հայ-թուրքական ընդհարում» ֆելիետոնից,1918թ.)

 * * *