Մայիսյան ապստամբությունը ճնշելն ու բոլշեւիկներին դեմ լինելը չէր նշանակում, թե Հայաստանի Հանրապետությունը չէր ցանկանում կարգավորել հարաբերությունները Խորհրդային Ռուսաստանի հետ։

Հայաստանի իշխանությունները նախկինում եւս ձգտում էին դիվանագիտական հարաբերություններ ունենալ Ռուսաստանի տարբեր իշխանությունների հետ. քաղաքացիական պատերազմի օրերին հայկական դիվանագիտական ներկայացուցչություններ կային թե՛ Դենիկինի եւ թե՛ Կոլչակի կառավարություններում։ Արագորեն Անդրկովկասին մոտեցող բոլշեւիկների հետ բանակցելու հարցը քննարկվում էր նախքան 1920-ի ապրիլը։ Խորհրդային Ռուսաստանի հետ բանակցելու առաջարկ հայկական կողմին արել էր նաեւ Վրաստանի արտաքին գործերի նախարար Գեգեչկորին։ Հայերի մտահոգությունն այն էր, որ բոլշեւիկների հետ շփումները կարող էին վատ ընդունվել դաշնակիցների կողմից, ինչի մասին նրանք զրուցում են Գեգեչկորիի հետ, որին ի պատասխան Վրաստանի արտաքին գործերի նախարարն ասում է՝ «Է՜հ, ինչ Անտանտա»։

Բոլշեւիկների հետ բանակցություններ սկսելու վերաբերյալ առաջին տեղեկությունը ապրիլի կեսերին հայտնել էր Վլադիկավկազում Հայաստանի ներկայացուցիչ Հակոբ Սառիկյանը։ Նա Թիֆլիսում Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցիչ Տիգրան Բեկզադյանին հեռագրել էր, որ Հյուսիսային Կովկասի հեղկոմի նախագահ Օրջոնիկիձեն խնդրում է «անմիջապես բանակցություններ սկսել Ռուսաստանի հետ՝ հաշտություն կնքելու եւ փոխհարաբերությունները որոշելու համար»։ Մի քանի օր անց Չիչերինն արդեն պատասխանում է Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական առաջարկին՝ հեռագրելով, թե «Խորհրդային կառավարությունը սույնով հայտնում է Ձեզ իր համաձայնությունը Հայաստանի կառավարության հետ կնքելու պայմանագիր՝ երկու ժողովուրդների միջեւ բարեկամական եւ ամուր հարաբերություններ հաստատելու նպատակով։ Խորհրդային կառավարությունը սպասում է Ձեր պատվիրակներին»։

Պատվիրակության կազմը

Հայաստանի Հանրապետությունը որոշում է Մոսկվա ուղարկել պատվիրակություն, որի կազմում նախապես ընդգրկված էին Համբարձում Տերտերյանը, Լեւոն Զարաֆյանը եւ Վահան Փափազյանը (Կոմս)։ Համբարձում Տերտերյանն իր հուշերում գրում է, որ չնայած ինքը շատ լավ էր վերաբերվում Վահան Փափազյանին, սակայն կարծում էր, որ նրա անզիջում բնավորությունը կարող է վնասել բանակցությանը։ Վարչապետ Համո Օհանջանյանի հետ քննարկումից հետո որոշվում է Վահան Փափազյանի փոխարեն պատվիրակության կազմում ընդգրկել Լեւոն Շանթին՝ «որպես Ռուսաստանում ճանաչված անվանի գրականագետի, որը իր քաղցր ու հեզահամբույր բնավորությամբ բոլորին սիրելի էր եւ Եվրոպացուն հատուկ իր կիրթ կեցվածքով պատկառանք էր ներշնչում դիմացինին»։

Տերտերյանն անդրադառնում է մի քանի կարեւոր հարցի, որոնց մասին այս կամ այն կերպ հիշատակել են նաեւ Առաջին հանրապետության մի շարք այլ գործիչներ։

Մասնավորապես, խոսքը բոլշեւիկյան իշխանության դեմ պայքարող սպիտակգվարդիականների եւ արեւմտյան երկրների մասին է։ Տերտերյանը գրում է, որ Հայաստանի իշխանությունները եւ Դաշնակցությունը շատ լավ հասկանում էին, թե որքան կարեւոր է բարիդրացիական հարաբերություններ ունենալ Ռուսաստանի հետ։ Ինչ վերաբերում է սպիտակգվարդիականների հետ գործակցությանը, ապա նշում է, որ Հայաստանը չուներ սեփական ռազմական արդյունաբերություն, ուստի նրանց հետ գործակցությամբ հայկական բանակը գոնե մասամբ ապահովվում էր զենքով ու զինամթերքով։ Նույնը կարելի է ասել նաեւ դաշնակից պետությունների մասին, որոնց օգնությունը Հայաստանին բառացիորեն փրկում էր սովից։

Տերտերյանն անդրադառնում է առ այսօր քննարկվող այն հարցին, թե ինչու Հայաստանի իշխանությունները բոլշեւիկների հետ կապեր չէին հաստատել նախքան Ադրբեջանի խորհրդայնացումը, ինչը, իբրեւ թե, կարող էր ավելի նպաստավոր պայմաններ ստեղծել Հայաստանի համար։

«Պետք չէ մոռանալ այն ժամանակվա քաղաքական ընդհանուր պայմանները։ Դաշնակիցները հրաժարվում էին ճանաչել բոլշեւիկների իշխանությունը։ ...Մեր քաղաքական դատի պաշտպանությունը ստանձնել էին եվրոպական մեծ պետությունները եւ Հյուսիսային Ամերիկայի հռչակավոր նախագահ Վիլսոնը։ Մեր հանրապետության անկախ գոյությունը արդեն դե-ֆակտո ճանաչվել էր նրանց կողմից»,- գրում է Համբարձում Տերտերյանը («Հայաստանի Հանրապետության եւ Խորհրդային Ռուսաստանի բանակցությունները. Լեւոն Շանթի պատվիրակությունը», Հայրենիք, թիվ 1, 1954թ., Բոստոն)։

Հայաստանի Հանրապետության եւ բոլշեւիկների բանակցությունները պետք է բաժանել երկու հիմնական մասի՝ հայ-ռուսական հարաբերություններ եւ Արեւմտյան Հայաստանի խնդրի շուրջ բանակցություններ։ Այս հոդվածում մենք կանդրադառնանք միայն առաջին հարցին։

Բանակցությունների օրակարգը

Հայաստանի կառավարությունը լիազորում էր պատվիրակությանը՝ բանակցելու հետեւյալ հարցերի շուրջ.

1. Հայաստանի Հանրապետության ճանաչումը՝ սահմանների մեջ ներառելով նաեւ Լեռնային Ղարաբաղը:

2. Ընդունելի դարձնել տաճկահայ հողամասերի կցումը Հայաստանին:

3. Խորհրդային Ռուսաստանը չպետք է միջամտեր Հայաստանի ներքին գործերին:

4. Հյուսիսային Կովկասի եւ Ռուսաստանի հայերն իրավունք պետք է ունենային իրենց գույքով վերադառնալ Հայաստան:

5. Առաջին համաշխարհային պատերազմում Հայաստանի կրած նյութական վնասների հատուցում։

Նագանը՝ սեղանի վրա

Հայկական պատվիրակությունը Երեւանից դուրս է գալիս ապրիլի 30-ին եւ մայիսի վերջին հասնում Մոսկվա։ Խորհրդային Ռուսաստանի ներկայացուցիչների՝ արտաքին գործերի ժողկոմ Չիչերինի եւ նրա հայազգի օգնական Լեւոն Կարախանի հետ բանակցություններն առանձին հանդիպումների ու քննարկումների ձեւաչափով էին։ Առաջին հանդիպման օրը հստակ չէ. Տերտերյանը, ձեռքի տակ չունենալով օրագրային գրառումներ, չի նշում այն։ Ըստ Սիմոն Վրացյանի՝ առաջին հանդիպումը տեղի է ունեցել մայիսի 31-ին, սակայն հանդիպում են նաեւ այլ տվյալներ։

Տերտերյանը գրում է, որ գիշերը՝ ժամը 12-ին, նրանց հրավիրում են արտաքին գործերի կոմիսարիատ։ «Մեզ համար շատ տարօրինակ էր եւ մինչեւ վերջ էլ մնաց անհասկանալի, թե ինչո՞ւ մեր հանդիպումները համարյա միշտ գիշերվա ուշ ժամերին էին նշանակվում։ Երկրորդ տարօրինակությունն այն էր, որ բանակցությունների ընթացքին Հայաստանի քարտեզի փոխարեն կոմիսարիատի սեղանի վրա դրված էին Նագան սիստեմի երկու ատրճանակներ։ Արդյոք իրենց ինքնապաշտպանությա՞ն համար, թե՞ դիմացինների վրա ազդեցություն թողնելու նպատակով»,- գրում է նա։

Ստեղծված պայմաններում հայկական պատվիրակները Չիչերինին ասում են. «Դուք այնպես չեք ճանաչում թուրքերին, ինչպես մենք՝ հայերս»։ Ըստ Տերտերյանի՝ իրենք ներկայացնում են, որ թուրքերն օգտագործելու են բոլշեւիկներին, ոչ մի էական դիմադրություն անգլիացիներին եւ ֆրանսիացիներին ցույց չեն տալու, փոխարենն ամբողջ ուժով հարվածելու են հայերին եւ հույներին։ «...Առաջին հերթին Սովետական իշխանության միջոցով նրանք ցանկանում են ճնշում գործադրել Հայաստանի կառավարության վրա»,- գրում է Տերտերյանը։

Հանդիպման ժամանակ Չիչերինն ասում է նաեւ, որ Խորհրդային Ռուսաստանը հայ ժողովրդի բարեկամն է, եւ Հայաստանը խորհրդայնացնելու մտադրություն իրենք չունեն.

«Եթե այսօր մենք Հայաստանը խորհրդայնացնենք, այդ դեպքում Խորհրդային կառավարությունը փոքր ազգությունների աչքում կվարկաբեկվի եւ չի կարողանա իր ծրագրած նպատակներին հասնել։ Նորից պնդում եմ, որ մենք բարեկամ ենք հայ ժողովրդին եւ այժմ էլ պատրաստ ենք ձեր եւ տաճիկների միջեւ իրավարարի դեր կատարել»։

Տերտերյանը գրում է, որ առաջին հանդիպման ամբողջ ընթացքում Լեւոն Կարախանը լուռ հետեւում էր զրույցին, եւ «ինչպես նկատվում է նրա դեմքի եւ աչքերի արտահայտությունից, նա գոհ էր»։ Հանդիպման արդյունքից դժգոհ էր սակայն պատվիրակության ղեկավար Շանթը, որը գտնում էր, որ իրենք իրավասու չեն քննարկելու Արեւմտյան Հայաստանին վերաբերող հարցերը, որովհետեւ դրանք շատ շուտով վերջնական ստորագրման են ներկայացվելու Սեւրում։ Ի տարբերություն Տերտերյանի՝ Սիմոն Վրացյանը գրում է, որ բոլշեւիկների հետ բանակցությունների առաջին փուլը հաջող էր ընթանում. «Բանակցությունները սկսվել էին բավական հաջող, եւ հունիսի 10-ին Շանթը հեռագրել էր Երեւան, թե ռուս-հայկական դաշնագիրը կազմված-պատրաստ է եւ մի-երկու օրից կստորագրվի» (Սիմոն Վրացյան, «Հայաստանը բոլշեւիկյան մուրճի եւ թուրքական սալի միջեւ», Պէյրութ, 1953)։

Մյասնիկյանի եւ Շանթի հանդիպումը

Հունիսի սկզբին, ըստ Տերտերյանի, իրենց հետ կապվում է Ալեքսանդր Մյասնիկյանը, որը նոր էր վերադարձել լեհական ճակատից՝ ասելով, որ ուրախ կլինի հանդիպել «Հին աստվածների» հեղինակ Լեւոն Շանթին։

Տերտերյանի եւ Մյասնիկյանի հանդիպումը տեղի է ունենում վերջինիս տանը, որտեղ նա հարցնում է, թե ինչո՞վ կարող է օգտակար լինել պատվիրակներին։ Տերտերյանն ասում է, որ եթե «դու Լենինը լինեիր, մեր պատվիրակությունը կխմբագրեր երկու երկրների միջեւ ստորագրվելիք պայմանադրությունը իրեն ցանկալի ձեւով եւ կառաջարկեր ստորագրել՝ առանց կարդալու։ Սակայն, դժբախտաբար, դու Լենինը չես»։

Տերտերյանն ասում է նաեւ, որ հնարավոր է Մյասնիկյանին դիմեն կուսակցական ընկերները հայկական պատվիրակության կազմած տեղեկագրի տվյալների հավաստիությունը հաստատելու համար, ու խնդրում է այդ դեպքում հայտնել, որ Զանգեզուրի եւ Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության 80 տոկոսը հայեր են։

Սահմանային խրթին կարգավորումներ

Հունիսի կեսերին արտաքին գործերի ժողկոմում տեղի է ունենում երկրորդ հանդիպումը, որի ժամանակ, ի թիվս այլ հարցերի, քննարկվում է Ադրբեջանի հետ սահմանի հարցը։ Որոշվում է, որ Նախիջեւանը եւ Զանգեզուրը պետք է անվերապահորեն համարվեն հայկական, իսկ Ղարաբաղը՝ վիճելի տարածք, որի իրավական կարգավիճակը պետք է որոշվեր հետագայում՝ ժողովրդական հանրաքվեով։

Բացի այդ, Ռուսաստանի տարբեր քաղաքներում եղած հայկական մշակույթին վերաբերող ամբողջ գրականությունը հանձնվում էր Հայաստանին, գաղթականներին թույլատրվում էր իրենց շարժական գույքով տեղափոխվել Հայաստան։ Որպես օգնություն՝ Խորհրդային Ռուսաստանը անվճար տրամադրում էր մի քանի տասնյակ շոգեքարշ եւ վագոն, ինչպես նաեւ վառելիք՝ ինքնարժեքով։ Ռուսաստանն իր հաշվին Հայաստան պետք է առաքեր կտորի երկու գործարան՝ հաստոցներով, եւ կանխիկ վճարեր 2.5 մլն ռուբլի ոսկի։ Չիչերինը խոստանում է բանավոր ձեռք բերված պայմանավորվածություններն արագորեն վերածել փաստաթղթի ու մի քանի օրից երկու օրինակով ներկայացնել հայկական պատվիրակությանը։

Սակայն սահմանված ժամկետն անցնում է եւ արտաքին գործերի ժողկոմից որեւէ տեղեկություն չի ստացվում։ Տերտերյանը գրում է, որ ամենայն հավանականությամբ տեղի էր ունեցել ինչ-որ անսպասելի իրադարձություն, ինչի հետեւանքով պայմանագրի կնքումը հետաձգվում էր։

Թե՛ Տերտերյանը եւ թե՛ Վրացյանը ռուս-հայկական բանակցությունների սառեցումը բացատրում են հայ եւ ադրբեջանցի բոլշեւիկների գործողություններով, որոնք Մոսկվան հեղեղում էին տեղեկություններով, թե Հայաստանում զանգվածաբար գնդակահարվում են Մայիսյան ապստամբության կազմակերպիչները։

Բացի այդ, Խորհրդային Ադրբեջանը մեծ ճնշում էր գործադրում Մոսկվայի վրա՝ պահանջելով հանձնել Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը։ Տերտերյանը նշում է, որ քննարկելով ադրբեջանցի բոլշեւիկների այս պահանջը՝ Չիչերինն իր ներկայությամբ զայրացած բացականչել էր. «Օհօ՜, Ջուլֆան ու Նախիջեւանն էլ են ուզում, շատ են երես առել»։

Հունիսի վերջին Լեւոն Շանթը Մոսկվայից հեռագրում էր. «...Հայ բոլշեւիկների համառ պնդումի եւ սուտ տեղեկությանց ազդեցության հետեւանքով դաշնագրի կնքումը դանդաղում է։ Խորհրդային Ադրբեջանի վարիչները ցանկանում են օգտվել ռուսական հեղինակությունից եւ գրավել Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը։ ...Ռուսաստանը ցանկանում է ստանձնել իրավարարի դեր հայ-թաթարական վեճը լուծելու համար»։

Բաքվում էին հաստատվել Հայաստանից հեռացած մի շարք հայտնի բոլշեւիկներ՝ Միկոյանը, Ավիսը, Կասյանը, Մռավյանը եւ ուրիշներ, որոնք հայտնում էին, որ «իմպերիալիստական Հայաստանը» անմարդկային ճնշումներ է գործադրում բոլշեւիկների դեմ, եւ որպես օրինակ նշում, որ միայն Կարսում 300 բոլշեւիկ է գնդակահարվել, ինչը, բնականաբար, սուտ էր։ Սիմոն Վրացյանը գրում է, որ Ռուսաստանում առանձնապես տեղյակ չէին, թե ինչ է կատարվում Կովկասում։ Իսկ բոլշեւիկյան մամուլը՝ «Իզվեստիան», «Պրավդան» եւ այլ թերթեր, գրում էին, թե «Հայաստանը, Լեհաստանի նման, դաշնակիցների գործիքն է»։

«Ամբողջ աշխարհի բուրժուաները հավաքվել են Հայաստանում շահագործելու համար պրոլետարիատին եւ այնպիսի քաղաքականություն են մտցրել, որ ուղղված լինի սոցիալիստական Ադրբեջանի եւ սոցիալիստական Տաճկաստանի խեղճ ու կրակ աշխատավոր զանգվածների դեմ։ Այդ երկու երկրների մուսուլման ժողովուրդները հանգիստ չունեն հակահեղափոխական հայոց կառավարության հսկայաթիվ զորքերի նվաճողական հարձակումներից»։

Հակահայկական այս քարոզչությունն իր սեւ գործն էր անում: Տերտերյանը գրում է, որ երբ հունիսի վերջին իրենք նորից հանդիպում են Չիչերինի հետ, ռուսական դիրքորոշումն արդեն էապես փոխված էր։ Ռուսները պահանջում էին Ղարաբաղը վերջնականապես թողնել Ադրբեջանի կազմում, Նախիջեւանը հանձնել հայերին, իսկ Զանգեզուրը համարել վիճելի տարածք, որի կարգավիճակը որոշվելու էր հետագայում՝ խորհրդային կառավարության ներկայացուցիչ Լեգրանի՝ Հայաստան այցելությունից եւ համապատասխան եզրակացության հրապարակումից հետո։

Պատվիրակությունը փորձում է բացատրել Չիչերինին, որ Հայաստանում հնարավոր չէ հազարավոր բոլշեւիկների գնդակահարել, քանի որ «եթե ամբողջ Հայաստանում օրը ցերեկով ճրագով ման գայիր, հազիվ մի քանի տասնյակ բոլշեւիկ գտնվեր»։

Մոսկվայում հայկական պատվիրակության երկու անդամները՝ Համբարձում Տերտերյանն ու Լեւոն Զարաֆյանը, գտնում էին, որ Ադրբեջանի սահմանային հարցի վերաբերյալ վերջին առաջարկը պետք է ընդունել եւ ստորագրել ռուս-հայկական պայմանագիրը։ Դրանով Խորհրդային Ռուսաստանը փաստացի կճանաչեր Հայաստանի Հանրապետությունը, եւ բացի այդ, Նախիջեւանը կդառնար Հայաստանի անբաժանելի մասը։ Զանգեզուրի վիճելի տարածք հայտարարելը պատվիրակության երկու անդամները համարում էին ձեւական ու ժամանակավոր, քանի որ խնդիրը լուծվելու էր տեղական բնակչության ցանկությամբ։ Ինչ վերաբերում է Ղարաբաղին, ապա «համամիտ էինք ժամանակավորապես համակերպվելու, ունենալով այն խորը համոզումը, որ Ղարաբաղի ազատասեր ու ըմբոստ հայությունը վաղ թե ուշ պիտի միանար իր մայր հայրենիքին՝ Հայաստանի Հանրապետության»։

Լեւոն Շանթը դեմ էր այս առաջարկին, քանի որ իրենք Ղարաբաղը զիջելու լիազորություն չունեին, եւ մյուս պատվիրակները չեն կարողանում համոզել նրան։ Ի վերջո որոշվում է հեռագրել Հայաստանի կառավարությանը եւ պայմանագիրը ստորագրելու համաձայնություն ստանալ։

Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը Մոսկվայի պատվիրակների հեռագրին պատասխանում է շատ ուշ՝ գրեթե մեկ ամիս անց, երբ նրանք արդեն վերադառնում էին։ Իսկ մինչ այդ պետք էր բանակցել բոլշեւիկների հետ շատ ավելի բարդ ու դժվարին՝ Թուրքահայաստանի հարցի շուրջ։

***