1920թ. հոկտեմբերը հայ-թուրքական պատերազմի երկրորդ շրջանն էր։ Չնայած թուրքական բանակը որոշակի առաջխաղացում ուներ եւ կարողացել էր վերցնել Սարիղամիշը, սակայն դիմադրությունը շարունակվում էր, եւ Հայաստանի զինվորական ղեկավարությունը համոզված էր, որ թուրք հրոսակներին կարողանալու է կանգնեցնել։
Հոկտեմբերի սկզբին ռազմաճակատի գիծը ձգվում էր Իգդիրում՝ Խալֆալու եւ Սուլթանաբադ, Օլթիում՝ Ջելաուս-Ռադիոնովկա, Սարիղամիշում՝ Հարամ-Վարդանի ուղղություններում։ Այս գիծն անփոփոխ պահպանվում է մինչեւ հոկտեմբերի 10-ը, երբ թուրքական բանակը կրկին հարձակման է անցնում, սակայն հաջողություն չի ունենում։ Հայկական զորամասերը հալածում են քրդերի հեծելազորը, իսկ թուրքական ստորաբաժանումների հարձակումը կասեցվում է Կաղզվանի ուղղությամբ։ Հայկական զինված ուժերը օդանավից ռմբակոծում են թուրքական մատակարարման ուժերը։
Ռազմիկ, 18 հոկտեմբերի, 1920թ., թիվ 23
«Հոկտեմբերի 13-ին մեր սավառնակը ռումբեր է նետում Դոլիվանդ գյուղի վրա, ուր հավաքվել է մեծ քանակության սայլեր։ Հոկտեմբերի 13-ի երեկոյան թուրքերը նորից հարձակման են դիմում Հարամ-Վարդանի ուղղությամբ, նրանց հաջողվում է գրավել Գարմալի եւ Ղարախաչ գյուղերը, ինչպես եւ սբ. Եղիայի (Զիարեթ) բարձունքը, սակայն թշնամին հանդիպելով մեր պահեստի զորամասերին, հետ է շպրտվում, եւ մերոնք նորից վերագրավում են կետերը»։
Այս մարտերին մասնակցում էին թուրքական երեք գումարտակ, երկու թնդանոթ եւ հեծելազորի մեկ էսկադրոն։ Հոկտեմբերի 14-ին հայկական ուժերն անցնում են հակահարձակման։
Հայկական բանակը, չնայած համառ մարտերին, կանգնած էր մի շարք դժվարին խնդիրների առաջ, որոնցից առաջինը զորքերի համալրումն էր։ Չնայած զորակոչված էին մինչեւ 35 տարեկան տղամարդիկ, սակայն դասալքության դեպքերը բավականին շատ էին։ 1920թ. հոկտեմբերի 2-ին Ներքին գործերի նախարարությունն էլ ավելի է խստացնում դասալիքների դեմ պայքարը. սահմանվում է մահապատիժ, ինչպես նաեւ դասալիքի ամբողջ գույքի բռնագրավում։ Մինչեւ վեց ամսվա բանտարկություն էր սպառնում նաեւ դասալիքներին աջակցած կամ ապաստան տված մարդկանց։
Բացի այդ, զորակոչվածները հաճախ ժամանակ չէին ունենում պատշաճ պատրաստվելու, տիրապետելու զենքին։ Կար նաեւ համազգեստի եւ այլ անհրաժեշտ իրերի մեծ պակաս։ Շիրակի նահանգապետ Կարո Սասունին իր հուշերում գրում է, որ հատկապես մեծ նշանակություն էին ունենում արեւմտահայ կամավորականները, որոնք գալիս էին Հայաստանի բոլոր շրջաններից։ Նրանք մարտունակ էին, սակայն գերադասում էին կռվել իրենց ղեկավարների հրամանատարությամբ։
«Սասունցիները օգոստոսեն սկսած Կողբի ճակատի վրա էին եւ շարունակեցին այդ կողմը մնալ ու պաշտպանել իրենց վստահված դիրքերը։ Արեւմտահայ այս ձիավոր զորամասերը մասամբ կփոխարինեին կանոնավոր զորքը, որ իր բազմածախս ըլլալու պատճառով՝ դժվար կկազմակերպվեր։ Թեեւ պետք է ըսել թե այդ կամավորական խումբերը, իրենց անկանոնության պատճառով, կանոնավոր զորքի բոլոր օգուտները չէին կարող տալ»,- գրում է Կարո Սասունին (Կարո Սասունի, Հայ-թուրքական պատերազմը, Հայրենիք, թիվ 5, 1926թ., Բոստոն)։
Լավ չէր կազմակերպված նաեւ կամավորականների ու զորակոչվածների թիկունքային ապահովումը։ Նրանք հաճախ օրեր շարունակ մնում էին Ալեքսանդրապոլում, քանի որ բանակը չուներ անհրաժեշտ թվով համազգեստ, իսկ կանադական հրացանները հայերին անծանոթ էին: «Հայերը ընդհանրապես վարժված էին ռուսական Մոսին հրացանի, կամ գերմանական Մաուզերի։ Այս նոր կանադական զենքեր նախորդներե ավելի ծանր ու կոշտ էին, եւ գործածության համար ավելի երկար ժամանակ կպահանջեին՝ վարժվելու եւ ընտելանալու համար»,- գրում է Սասունին։
ՍԻԼԻԿՅԱՆԻ ԵՎ ՍԵՊՈՒՀԻ ՀԱԿԱՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Կար նաեւ կադրային զինվորականների եւ հայդուկային պատերազմների փորձ ունեցող խմբապետների չարաբաստիկ հակասությունը։ Կարո Սասունին նշում է, որ ընդհանուր հրամանատար Սիլիկյանի եւ Սեպուհի միջեւ խոր հակասություններ կային։
Պատերազմի սկզբին Սեպուհին հանձնարարվում է աջ թեւի՝ Արդահանի ուղղության հրամանատարությունը, որտեղ էին մեկ այլ խմբապետի՝ Սմբատի կամավորականները, սակայն Սեպուհը պահանջում էր իրեն տրամադրել նաեւ հայկական 7-րդ եւ 8-րդ գնդերը։ «Զորավար Սիլիկյան, Փիրումյան եւ Հովսեփյան ոչ մեկ կերպով ընդառաջ չէին ուզեր երթալ Սեպուհի պահանջներուն, գտնելով, որ զորքերու դասավորությունը կարելի չէր խախտել։ ...Երկու կողմերն ալ կհամառեին։ Եվ այսպես, սեպտեմբեր 20-էն մինչեւ հոկտեմբեր 5-ը, 15 օրվա ժամանակամիջոցին, առկախ կմնար աջ թեւի հրամանատարության խնդիրը, երբ ամեն օր կռիվները կշարունակվեին եւ դիրքերը նոր ձեւ կստանային՝ համապատասխան որեւէ գրավված քարի կամ բարձունքի»,- գրում է Սասունին։
Ի վերջո, Սեպուհը զիջում է եւ ստանձնում Արդահանի ուղղության հրամանատարությունը, սակայն զինվորականների հակասությունները շարունակվում են նաեւ հետագայում։ Խնդիրն այն էր, որ Մայիսյան ապստամբության, ապա բոլշեւիկյան զորքերի դեմ հունիսյան մարտերի ժամանակ Սեպուհը մեծ դերակատարություն էր ունեցել, եւ նրա հեղինակությունը էապես մեծացել էր։ Կադրային բարձրաստիճան զինվորականությունը «լավ աչքով չէր նայում» ռազմական կրթություն չունեցող, սակայն զորքերում մեծ հեղինակություն վայելող հրամանատարներին։
ԹԻՖԼԻՍԻ ՀԱՆՐԱՀԱՎԱՔԸ
Ռազմական գործողություններին զուգահեռ ծավալվում է ակտիվ դիվանագիտական աշխատանք։ Թիֆլիսում հոկտեմբերի 6-ին տեղի է ունենում մեծ հանրահավաք, որին մասնակցում է շուրջ 10 000 մարդ։ Նրանք հավաքվում են Թիֆլիսում Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցչության շենքի մոտ եւ հայտնում, որ պատրաստ են ոտքի կանգնել հայրենիքի պաշտպանության համար։ Այնուհետեւ հանրահավաքները շարունակվում են տարբեր երկրների ներկայացուցչությունների մոտ։ Վերջում հազարավոր մարդիկ մոտենում են Խորհրդային Ռուսաստանի դեսպանության շենքին։ Միտինգի մասնակիցները մեղադրում էին բոլշեւիկներին Քեմալի հետ համաձայնության գալու համար։ Նրանց ընդառաջ է գալիս դիվանագիտական ներկայացուցչության աշխատակից Ստարկը։
«Արեւելքում մենք օգնում ենք եւ պաշտպանում ենք ճնշված ազգերը ընդդեմ Անտանտի։ Մեզ համար թանկ են հայ աշխատավոր զանգվածների շահերը։ Բայց Դաշնակցությունը իմպերիալիստների կողմն է բռնել եւ Հայաստանը դարձնում է զենք Անտանտի ձեռքին։ Հայ ժողովուրդը պետք է ընտրի երկուսից մեկը՝ ցանկանում է լինել մե՞զ հետ, թե՞ շարունակել հին քաղաքականությունը»,- ասել էր Ստարկը (Սիմոն Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Երեւան, 1993թ.)։
ԿՈՉ ՀԱՄԱՅՆ ՄԱՐԴԿՈՒԹՅԱՆԸ
Հոկտեմբերի 8-ին Հայաստանի կառավարությունը կոչ է հղում համայն մարդկությանը, որտեղ նշված էր, որ Օսմանյան կառավարությունը չի ցանկանում հաշտվել ազատ Հայաստանի գոյության հետ եւ Քեմալի գլխավորությամբ հարձակում է սկսել Կարսի, Օլթիի, Արդահանի եւ Սարիղամիշի ուղղությամբ։
Մշակ, 14 հոկտեմբերի, 1920թ., թիվ 112
«Հայաստանի կառավարությունն այս ճգնաժամային րոպեին ամբողջ հայ ժողովրդի անունից դիմում է բովանդակ աշխարհի քաղաքակիրթ ժողովուրդներին եւ նրանց կառավարություններին՝ վճռական բողոք հայտնելով թուրք նացիոնալիստների սեւ մտադրությունների դեմ եւ ջերմ կոչ է ուղղում՝ օգնել Հայաստանին՝ իր հայրենիքի պատվի, ազատության ու անկախության համար հայ ժողովրդի մղած սրբազան պատերազմում»։
Փարիզում գտնվող Ավետիս Ահարոնյանը հանդիպում է ԱՄՆ-ի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Հունաստանի ներկայացուցիչների հետ, տեղեկացնում թուրքական հարձակման մասին եւ օգնություն խնդրում։ Ինչպես նշում է պատմաբան Էդվարդ Զոհրաբյանը՝ «Խոշոր պետությունները ոչ մի հնարավոր միջոց չձեռնարկեցին եւ բավարարվեցին բանավոր հայտարարություններով»։ Թիֆլիսում Անդրկովկասի ֆրանսիական հյուպատոս եւ գերագույն կոմիսար Նեթեմանը, արձագանքելով Հայաստանի դիմումին, ասում է.
«Ես համոզված եմ, թե Հայաստանը անպայման կհաղթե թուրք նացիոնալիստներին։ Հայ զորքը արժանի է ամեն գովասանքի, իբրեւ կարգապահ ու քաջարի զորք։ ...Ներկայումս ստեղծվել է այնպիսի դրություն, որ թույլ չի տալիս դաշնակիցներին ուղարկել իրենց ուժերը Անատոլիա՝ հայ ուժերին անմիջական ռազմական օգնություն ցույց տալու համար։ Դաշնակիցների զորքերը անհամեմատ օգտակար են մյուս զորաճակատներում»։
Գրեթե նույնպիսի պատասխան է տալիս նաեւ Իտալիայի քաղաքական գործակալ Ֆրանզոնին՝ ասելով, որ դաշնակիցներն անկեղծ համակրանքով են վերաբերվում Հայաստանին եւ «ամեն կերպ կապահովեն Հայաստանին քաղաքական ու տնտեսական տեսակետից»։
«ՄԻՋԱՄՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԻՔ ԱՌԱՆՁՆԱՊԵՍ ՉԿԱ»
Տարածաշրջանում մնում էին միայն երկու հիմնական ուժեր՝ Թուրքիան եւ Խորհրդային Ռուսաստանը։ Հայաստանի իշխանությունները պատերազմի հենց առաջին օրերին թուրքական հարձակման մասին տեղյակ էին պահել ռուսական կողմին։ ՌԽՖՍՀ արտաքին գործերի ժողկոմ Չիչերինը հոկտեմբերի 5-ին հեռագրում է Լեգրանին, որ «միջամտության կարիք առանձնապես չկա», քանի որ թուրքական զորքերը կանգնած են Սարիղամիշ-Շախթախտ գծում։
Թեեւ Արտաքին գործերի գերատեսչությունը նշում էր, թե միջամտության կարիք չկա, այնուամենայնիվ, բոլշեւիկներն արագացնում են Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը։ Հոկտեմբերի 7-ին Լեգրանը հայտնում է Չիչերինին, որ պատրաստվում է Հայաստանի կառավարությանը ներկայացնել Թուրքիայից տարածքներ վերցնելուց հրաժարվելու եւ Խորհրդային Ռուսաստանին միջնորդ ճանաչելու պահանջը։
Լեգրանը Չիչերինի հետ քննարկում է նաեւ Հայաստանը խորհրդայնացնելու հարցը՝ նշելով, որ այս փուլում դա կարող է անցանկալի հետեւանքներ ունենալ։ Մասնավորապես, խորհրդային դիվանագետը մտահոգվում էր պարտիզանական կռիվների եւ համառ դիմադրության հանդիպելուց, որը կարող էր խարխլել Ռուսաստանի հեղինակությունը։ Ուշագրավ է, որ այս քննարկումներին զուգահեռ հոկտեմբերի 8-ին Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը կոչ է հղում բանվորներին ու գյուղացիներին՝ «Խորհրդային Ռուսաստանի պրոլետարիատի հետ միահամուռ ուժերով խորտակելու միջազգային իմպերիալիզմի հայկական-դաշնակցական լուծը»։
ԼԵԳՐԱՆԻ ՎԵՐՋՆԱԳԻՐԸ
Հայաստանի իշխանությունների հետ բանակցելու նպատակով 1920թ. հոկտեմբերի 11-ին Լեգրանի պատվիրակությունը Երեւան է ժամանում։ Ըստ Շանթի պատվիրակության անդամ Համբարձում Տերտերյանի՝ Լեգրանն իր հետ բերում է երեք կետից բաղկացած վերջնագիր, որի պատասխանի համար Հայաստանի իշխանություններին տալիս է 48 ժամ.
1) Հրաժարվել Սեւրի պայմանագրից,
2) Թույլ տալ Խորհրդային զորքերին իրենց ռազմամթերքով անցնել Հայաստանի երկաթուղիներով ու խճուղիներով՝ միանալու համար Մուստաֆա Քեմալի զորքերին՝ դաշնակիցներու դեմ կռվելու նպատակով,
3) Հայաստանի եւ հարեւանների միջեւ գոյություն ունեցող սահմանային վեճերի լուծումը հանձնել Խորհրդային Ռուսաստանի իրավարարության եւ մի շարք երկրորդական այլ առաջարկներ։
Ռուսական վերջնագրի քննարկմանը մասնակցում են Շանթի պատվիրակության անդամները, Հովհաննես Քաջազնունին եւ մի քանի նախարար։ Ըստ Տերտերյանի՝ Քաջազնունին պահանջում էր մերժել ռուսներին, իսկ Մոսկվայի բանակցություններին մասնակցած պատվիրակները գտնում էին, թե որոշակի վերապահումով անհրաժեշտ է ընդունել Լեգրանի առաջարկները։ Վերջնական խմբագրված տարբերակը կազմում է Համբարձում Տերտերյանը, որը ներկայացնում է գնացքում պատասխանի սպասող խորհրդային պատվիրակներին։ Լեգրանը համաձայնում է գնալ Երեւան եւ շարունակել բանակցությունները։
«Երբ Լեգրանը դուրս եկավ վագոնից, զինվորական երաժշտախումբը նվագեց «Ինտերնացիոնալը», եւ զորքերը պատվի կեցան: Լեգրանը անցավ զորաշարքի առջեւով եւ ողջունեց զինվորներին: Ու հանդիսավորությամբ անցավ քաղաք եւ նույն օրն եւեթ տեսակցություն ունեցավ վարչապետ Համո Օհանջանյանի հետ»,- գրում է Սիմոն Վրացյանը։
Տերտերյանը նշում է, որ ինքը Երեւանի Անգլիական այգում գաղտնի հանդիպում է Լեգրանի պատվիրակության անդամ Սահակ Տեր-Գաբրիելյանի հետ։ Վերջինս ողջունում է Հայաստանի իշխանությունների մոտեցումը եւ ասում, որ Լեգրանը կարծում էր, թե հայերն ամբողջովին մերժելու են իրենց տարբերակը, որից հետո Հայաստան են ներխուժելու խորհրդային զորքերը։ Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը նաեւ խորհուրդ է տալիս ձգձգել բանակցությունները եւ այդ ընթացքում «վերջ տալու թուրքերի հետ սկսված պատերազմին, որքան որ այդ հնարավոր էր» (Համբարձում Տերտերյան, Հայաստանի Հանրապետության եւ Խորհրդային Ռուսաստանի բանակցությունները, Հայրենիք, թիվ 5, 1954)։
Հայաստանի եւ Խորհրդային Ռուսաստանի բանակցությունները շարունակվում են մինչեւ հոկտեմբերի վերջը, որի արդյունքում նախնական համաձայնագիր է ստորագրվում։ Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչում էր Հայաստանի անկախությունը եւ պարտավորվում չխառնվել երկրի ներքին գործերին։ Զանգեզուրը մտնելու էր Հայաստանի սահմանի մեջ, իսկ Ղարաբաղի եւ Նախիջեւանի «շրջանների խնդիրը կարգադրվում էր Խորհրդային Ռուսաստանի իրավարարությամբ»։ Համաձայնագրի 3-րդ կետով խորհրդային կառավարությունը միջամտելու եւ դադարեցնելու էր Թուրքիայի հետ պատերազմը։ Եթե Հայաստանի իշխանությունները համաձայնեին հրաժարվել Սեւրի պայմանագրից, Խորհրդային Ռուսաստանը պարտավորվում էր «ճնշում բանեցնել թուրքերի վրա՝ Էրզրումի վիլայեթից որոշ հողամասեր զիջելու Հայաստանին»։ Հայկական կողմը համաձայնում է նաեւ իր տարածքով ռուսական զորքերի տեղափոխմանը՝ պայմանով, որ Թուրքիային առաքվող զենքի ու զինամթերքի 30 տոկոսը պետք է մնար Հայաստանում եւ կարող էր գործածվել միայն այն դեպքում, եթե Թուրքիան ռուսական զենքով հարձակվեր Հայաստանի վրա։
Պայմանագիրը ստորագրելուց հետո Լեգրանը մեկնում է Բաքու՝ Մոսկվայից վերջնական համաձայնությունը ստանալու եւ Երեւան վերադառնալու համար։ Սակայն, ինչպես գրում է Սիմոն Վրացյանը՝ «Գնաց եւ այլեւս դաշնագրի խոսքը չլսվեց»:
Այդ ընթացքում ռազմական գործողությունները շարունակվում էին, եւ թուրքական բանակը ամբողջ ուժով շարժվում էր դեպի Կարս...
***
