1920թ. նոյեմբերի 18-ին հայկական կողմը հարկադրված ընդունում է թուրքական բանակի պարտադրած ծանր պայմանները եւ ստորագրում զինադադարը։ Անմիջապես ստեղծվում է հատուկ պատվիրակություն, որը պետք է բանակցեր թուրքերի հետ։ Պատվիրակության կազմում էին Ալեքսանդր Խատիսյանը, Կարսի նահանգապետ Ստեփան Ղորղանյանը, Աբրահամ Գյուլխանդանյանը, իսկ կառավարության փոփոխությունից հետո նրանց միանում է նաեւ էսէռ Վահան Մինախորյանը։ 1920թ. նոյեմբերի 23-ին պատվիրակությունը մեկնում է Ալեքսանդրապոլ, որտեղ տեղակայված էին թուրքական զորքերը։
Բանակցությունների ընթացքի մասին տեղեկությունները շատ չեն, եւ հիմնական աղբյուրը Խատիսյանի եւ Ղորղանյանի հուշերն են, որոնք ոչ միայն պատկերացում են տալիս քննարկումների մասին, այլեւ մասամբ լույս են սփռում հայ-թուրքական եւ թուրք-բոլշեւիկյան հարաբերությունների որոշ հարցերի վրա։
ՆՎԱՍՏԱՑՆՈՂ ՏԵՍԱՐԱՆԸ
Գնացքը, որով հայկական պատվիրակությունը պետք է մեկներ Ալեքսանդրապոլ, երկար ժամանակ չէր շարժվում. Երեւանում զենք ու սպառազինություն էին բարձում վագոններում, որոնք, համաձայն զինադադարի պայմանների, պետք է ուղարկվեր թուրքերին։ Ղորղանյանը նշում է, որ այդ ծանր ու նվաստացնող տեսարանը մեծապես ընկճում է նրանց։
«Երբ ռազմամթերքը բարձում էին վագոնները Երեւանի վակզալում, այդ զինվորական գնացքի պետ, սպա Վարդանյանն այնչափ հուզված ու ջղայնացած էր, որ չկարողացավ զսպել իրան ու շատ բարձր հեկեկաց, հուզելով զինվորներին եւ վակզալի ամբողջ բազմությանը։ Տիրեց մի աննկարագրելի թախիծ եւ մարդիկ մռայլ ու պապանձված կարծես շարժվում էին որպես ուրվականներ այդ դաժան մթնոլորտում» (Կարսի մարզը Հայաստանի առաջին Հանրապետության կազմում (ապրիլ 1919թ.-հոկտեմբեր 1920թ.), Մոդուս Վիվենդի, Երեւան, 2016)։ Ալեքսանդր Խատիսյանը նույնպես նշել է ռազմամթերքով բարձված գնացքի մասին՝ հավելելով, որ թուրքերը հրաժարվել էին բանակցությունները սկսել, քանի դեռ գնացքը չէր հասել Ալեքսանդրապոլ։
Նոյեմբերի 24-ի լուսաբացին գնացքը հասնում է Բայանդուր կայարան, որը թշնամու ձեռքին էր, եւ մի թուրք սպա միանում է հայկական պատվիրակությանը, մինչեւ Ալեքսանդրապոլ ուղեկցելու համար։ Քաղաքում հայկական պատվիրակներին դիմավորում են Քյազիմ Կարաբեքիրի շտաբի սպաները. երկու մեքենա եւ երկու կառք հայերին պետք է հասցնեին իրենց բնակարանը։ Ավտոմեքենաներից մեկը Կարսի նահանգապետի նախկին մեքենան էր։ Թուրքական բանակի շտաբը Ալեքսանդրապոլի բերդում էր։ Հայկական պատվիրակները մնալու էին քաղաքից դուրս գտնվող սպայական բնակարանում։ Կարո Սասունին էլ նշում է, որ «հայկական պատվիրակությունը խիստ անպատվաբեր կերպով փոխադրված էր քաղաքի մեջեն Ալեքսանդրապոլի բերդը» (Կարո Սասունի, Հայ-թրքական պատերազմը, Հայրենիք, 1926թ., թիվ 9, Բոստոն)։
ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄԸ ԿԱՐԱԲԵՔԻՐԻ ՀԵՏ
Իրենց կեցավայրը հասնելուց անմիջապես հետո՝ ժամը 10-ին, հայկական պատվիրակներն այցելում են Կարաբեքիրին։ Խատիսյանը գրում է, որ նա «մոտ 50 տարեկան էր, ազատ խոսում էր ֆրանսերեն», եւ ինչպես թուրք բոլոր պաշտոնյաներն ու դիվանագետները, արտաքուստ չափազանց սիրալիր էր։ Կարաբեքիրը նախեւառաջ ներկայացնում է թուրքական պատվիրակության կազմը, որոնց թվում էր Էրզրումի բերդապետ Խալիդ բեյը եւ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի Էրզրումից ընտրված պատգամավոր Նեջաթի բեյը։ Ըստ Խատիսյանի՝ Էրզրումի պաշտոնյաների ներկայությունը նշանակում էր, որ թուրքերը ցանկանում էին ընդգծել, թե չեն ընդունում Սեւրի պայմանագիրը։
Քաղաքավարական մի քանի հարց ու պատասխանից հետո Կարաբեքիրն ասում է, որ հանդիպումը կարող էր շատ ավելի շուտ լինել, եթե հայկական կառավարությունն ընդուներ բանակցություններ սկսելու Անգորայի կառավարության առաջարկը, ինչը կկանխեր արյունալի պատերազմը։ Կարաբեքիրի խոսքը բավականին մանրամասն նկարագրում է Ղորղանյանը՝ գրելով, որ հյուրերին փոքրիկ բաժակներով սուրճ հյուրասիրելուց հետո Կարաբեքիրն ասում է, որ իրենք նախապես նվաճողական պատերազմի նպատակ չեն ունեցել, եւ դիմելով Խատիսյանին՝ հավելում.
«Երբ ես լսեցի, որ դուք Ձեր կառավարության հատուկ հանձնարարությամբ գնում եք Եվրոպա, Էրզրումից եկա Տրապիզոն։ Ես հույս ունեի տեսնելու Ձեզ եւ հավատում էի, որ մենք կարող ենք գալ մեր դարավոր վեճի մասին մի որոշ համաձայնության։ Բայց Դուք, ժպտալով ասաց թուրքաց զորավարը, խորշեցիք Անատոլիայի գեղածիծաղ ափերից, եւ ես ստիպված էի արշավելու դեպի ձեր սահմանները»,- գրում է Ղորղանյանը։
Հաղթողին բնորոշ մեծամտությամբ Կարաբեքիրը նաեւ ասում է, որ իրենք Կարսը գրավելու նպատակ չունեին եւ ուզում էին միայն հետ վերցնել Օլթին, սակայն հայկական զորքերն արագորեն նահանջեցին թուրքական մի քանի հարյուրհոգանոց զորամասի առաջ, որից հետո էլ իրենք շարժվեցին դեպի Կարս։
Այս նախաբանից հետո Կարաբեքիրն անցնում է հիմնական պայմանին. հայկական կողմը պետք է անհապաղ հրաժարվի Սեւրի պայմանագրից, հակառակ դեպքում բանակցությունները չեն շարունակվի։ Նոյեմբերի 25-ին Խատիսյանն անձամբ խոսում է Սիմոն Վրացյանի հետ եւ ներկայացնում թուրքերի պահանջը։ Քանի որ այլ տարբերակ պարզապես չկար, Հայաստանի վարչապետը թույլ է տալիս Խատիսյանին ընդունել թուրքերի պայմանը. Հայաստանը հրաժարվում է Սեւրի պայմանագրից։
Մեկ այլ ուշագրավ դրվագ էր Խորհրդային Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Մդիվանու մասնակցության հարցը։ Ինչպես հայտնի է, քեմալականների հետ խնդիրները կարգավորելու եւ ռուսական միջնորդությունն ապահովելու նպատակով Ստալինի եւ Օրջոնիկիձեի առաջարկությամբ երեքհոգանոց պատվիրակություն էր գործուղվել, որոնց թվում էր Պրոկոֆիյ (Բուդու) Մդիվանին։ Բանակցությունների հենց սկզբում թուրքերը հայերին ասում են, որ երրորդ կողմի միջամտության կարիք չկա։ «Քյազիմ Կարաբեքիր պ. Խատիսյանի հետ մասնավոր խոսակցության ժամանակ ասել էր, որ նորա համար անհասկանալի է ռուս մեծամասնական Մդիվանու Ալեքսանդրապոլ գալու բուն պատճառը եւ նա միանգամայն կարիք չի համարում նորա մասնակցությունը կոնֆերանսին եւ նորա որեւէ միջնորդությունը հայ-թուրքական բանակցություններում... Խորհրդակցելով այդ մասին եւ ապագայում հավանական թյուրիմացությունների եւ բարդությունների տեղիք չտալու համար, պ. Խատիսյանը պաշտոնապես գրավոր տեղեկացրեց կոնֆերանսի նախագահին ռուս ներկայացուցչի այստեղ գալու մասին այն միտումներով, որ գուցե նա հարկավոր համարե նորան կոնֆերանսի նիստերին հրավիրելու։ Մեր այդ գրությանը տաճկաց հրամանատարը պատասխանեց, որ հաշտությունը վերաբերում է թուրք եւ հայ ազգություններին եւ ռուսաց ներկայացուցչի մասնակցությունը կոնֆերանսին նա գտնում է միանգամայն ավելորդ»,- գրում է Ղորղանյանը։
Մդիվանին առանձին հանդիպում է Կարաբեքիրի հետ, սակայն վերջինս մնում է անդրդվելի։ Բանակցություններին խորհրդային ներկայացուցչի մասնակցությունը մերժելը անհանգստացնում է պաշտոնական Մոսկվային։ Նոյեմբերի 28-ին Լեգրանը հեռագրում էր Օրջոնիկիձեին, որ թուրքերը կարող են հայերին շատ ծանր պայմաններ պարտադրել։ «Այսօր թուրքերը հայտարարելու են խաղաղության պայմանները։ Մդիվանու ստացած նախնական տեղեկություններով դրանք ծանր են լինելու։ Անհրաժեշտ է անմիջապես հայտնել Մդիվանուն, թե ինչ պետք է անի, եթե թուրքերը մերժեն միջնորդությունը։ Ի օգուտ Հայաստանի պահանջներին պետք է աջակցել»,- գրում էր Լեգրանը։ Խատիսյանը նշում է, որ Մդիվանու հետ առանձին հանդիպման ժամանակ խնդրել էր օգնել իրենց, եւ վերջինս էլ խոստանում է։ Սակայն նրա օգնությունն ավելի շատ վնաս էր տալիս հայերին, քանի որ Մդիվանին, ըստ Խատիսյանի, Ալեքսանդրապոլում հանրահավաքներ էր կազմակերպում, քննադատում Հայաստանի իշխանություններին եւ բոլշեւիկյան քարոզ իրականացնում։
Ալեքսանդրապոլում գտնվելու երկրորդ օրը Կարաբեքիրն անձամբ այցելում է հայկական պատվիրակությանը, որի արդյունքում որոշվում է հաջորդ օրը ներկայացնել կողմերի դիրքորոշումները։ Թուրքերը պնդում էին Բաթումի պայմանագրի կետերի վրա, որով Հայաստանի տարածքը պետք է լիներ մոտ 12 հազար կմ2։ Հայկական կողմը, հասկանալի է, ուներ այլ ցանկություններ։ «Եթե պատվիրակությունը այդ ժամանակ կանգնած ըլլար բացառապես հաղթողներու եւ պարտվածներու տեսակետի վրա, - եւ այդ պարագային Հայաստանը պարտված կողմն էր, ան պետք է համաձայներ, որ խոսք կարող է ըլլալ միայն ամենահամեստ սահմաններու մասին։ Բայց մեր պատվիրակությունը կկարծեր, որ թուրքերը կցանկանան կենսունակ Հայաստանի ստեղծումը, որ օգտակար էր իրենց պետական շահերու տեսակետեն, ինչպես այդ մասին շարունակ կհայտարարեին թուրք պետական գործիչները»,- գրում է Խատիսյանը։ Ելնելով այս տրամաբանությունից՝ հայկական կողմը թուրքերին ներկայացնում է, թե ինչ սահմաններ պետք է ունենա Հայաստանը, որպեսզի կարողանա արդյունավետորեն գոյատեւել։
«...Զանազան վիճակագրական թվեր, ծանրացանք քարտեզի վրա եւ մինչեւ ուշ գիշեր խորհում էին դրությունը։ Էքսպանսիվ Գյուլխանդանյան դարձյալ բողոքում էր մեր չափավոր քաղաքականության դեմ։ Նա պահանջում էր Հայաստանը այն սահմաններում, որ պետք է գծեր նախագահ Վիլսոն, խոսում էր Կիլիկիայի, Միջերկրական ծովի մասին... Երբ խորհրդակցության անդամներից մեկը նկատեց, որ ոչ միայն Միջերկրական ծով, այլեւ Մուշ մենք ստիպված ենք չպահանջել, Գյուլխանդանյան միանգամայն հուզվեց եւ մոտենալով քարտեզին՝ ինքնամոռաց սկսեց խոսել Մշո դաշտի մասին, տալիս էր «Արծիվ Վասպուրականի» անունը, կոչ էր անում Մշո սուլթան սուրբ Կարապետին...»,- այսպես է նկարագրում հայկական կողմի աշխատանքը Ղորղանյանը։
Հայկական պատվիրակությունն ի վերջո թուրքերին հայտնում է, որ Հայաստանի սահմանների մեջ պետք է լինի ռուսական Հայաստանն ամբողջությամբ, Վանը, Մուշը, Վանա լիճը, իսկ դեպի Սեւ ծով ելքն անցնելու էր Ռիզեով։ Փաստորեն, հայկական կողմը հրաժարվում է Տրապիզոնից եւ Էրզրումից, ինչը, ըստ Խատիսյանի, ներկայացվում է որպես զիջում թուրքերին։
Դժվար է ասել, թե ինչ տրամաբանությամբ էր առաջնորդվում հայկական պատվիրակությունը, սակայն Խատիսյանի նկարագրություններից ակնհայտ է դառնում, որ իրականությունը բոլորովին այլ էր։ Նա գրում է, որ հայկական պահանջների շուրջ աշխատանքն ավարտելուց հետո դուրս է գալիս զբոսնելու Ալեքսանդրապոլում եւ քաղաքում տեսնում է գերեվարվող երիտասարդների ու պատանիների, որոնց թուրքերը հավաքում էին եւ բռնի ուղարկում աշխատելու Սարիղամիշ-Էրզրում երկաթուղու շինարարության վրա։ Տեսնում է նաեւ, թե ինչպես էին թուրքերը թալանում քաղաքը, հանում պատուհանների շրջանակները, դռները, կահ-կարասին, եւ այդ ամենը բարձում էին հայերից խլած սայլերի վրա։
Նոյեմբերի 27-ին տեղի է ունենում հերթական նիստը, եւ երբ հայկական պատվիրակությունը հայտնում է Սեւրից հրաժարվելու որոշումը, թուրք նախագահողն ասում է, որ վերջապես «ազատվեցինք եվրոպական իմպերիալիստներու ճնշումեն եւ կարող ենք խոսիլ ազատ, իբրեւ երկու հարեւան ժողովուրդներ»։ Երկու օր անց՝ նոյեմբերի 29-ին, Կարաբեքիրը Խատիսյանի հետ քննարկում է հայկական կողմի առաջարկները։ Նա զարմանում է, թե ստեղծված պայմաններում ինչ տարածքային ակնկալիքներ ունեն հայերը.
«Ձեր սահմանները մեզ ուղղակի ապշեցուցին։ Եվ դուք՝ նստած Ալեքսանդրապոլ՝ պարտություն կրելե հետո կպահանջեք Մուշ եւ Վան։ Ինչ կըլլար, եթե դուք նստած ըլլայիք Վան։ Ի՞նչ կմնար Թուրքիայեն։ ...Քննության առնել ձեր այս պայմանները անկարելի է։ Մտածեցեք»,- գրում է Խատիսյանը։
Խատիսյանի փաստարկն այն էր, որ հայերին անցնելու դեպքում այդ տարածքներում բնակեցվելու էին տեղահանվածներն ու 1915-20 թվականներին աշխարհի տարբեր երկրներում ապաստան գտած հայերը։ Նա Կարաբեքիրին համոզում էր, որ 800 հազար հայեր վերադառնալու են եւ շենացնեն այդ տարածքները։ Թուրքերը սակայն համոզված էին, որ 20 հազարից ավելի հայ չի վերադառնա։
Նոյեմբերի 30-ին թուրքերն ուղարկում են պայմանագրի իրենց տարբերակը, համաձայն որի՝ Կարսի նահանգը, Սուրմալուն անցնում էին Թուրքիային, Նախիջեւանն ու Զանգեզուրը պետք է լինեին Ադրբեջանի հովանավորության տակ։ Հայաստանի տարածքը պետք է լիներ 27 հազար կմ2, զորքի թիվը՝ ոչ ավելի, քան 1200 զինվոր։ Դաշնակից պետությունների ներկայացուցիչները պետք է անհապաղ լքեին Հայաստանը։ Խատիսյանը գրում է, որ դա իր կյանքի երկրորդ ամենածանր օրն էր. առաջինը 1918թ. հունիսի 4-ին էր, երբ Հայաստանի կառավարությունը ստորագրում է Բաթումի հաշտության պայմանագիրը...
***
