Մեկ շաբաթից ավելի տեւած բանակցությունների արդյունքում 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը Ալեքսանդրապոլում գտնվող հայկական պատվիրակությունը ստիպված ստորագրում է թուրքերի հետ հաշտության պայմանագիրը։

Պայմանները շատ ծանր էին. Կարսի նահանգը եւ Սուրմալուն երեք տարի ժամկետով համարվում էին վիճելի տարածքներ։ Հայաստանը ոչ միայն հրաժարվում էր Սեւրի, այլեւ բոլոր պայմանագրերից, որոնք Թուրքիայի դեմ էին, պարտավորվում էր հետ կանչել Եվրոպայում եղած բոլոր կոմիտեները, Հայաստանից հեռացնում էր եվրոպական երկրների բոլոր ներկայացուցիչներին, քանի դեռ Թուրքիան նրանց հետ առանձին պայմանագրեր չէր կնքել։ Հայաստանում կարող էր լինել ոչ ավելի, քան 1500 զինվոր, իսկ ամրոցները կարող էին ունենալ միայն պաշտպանական թնդանոթներ։ Հայաստանի վրա ցանկացած երկրի հարձակման դեպքում կառավարության պահանջով Թուրքիան պետք է պաշտպաներ եւ գործով աջակցեր Հայաստանին։ Գործելու էր երկաթուղին, եւ առաջին հերթին վերադառնալու էին քաղաքացիական գերիներն ու փախստականները, իսկ հայ-թուրքական սահմանը որոշող հանձնաժողովի աշխատանքները սկսելու պահից վերադառնալու էին նաեւ ռազմագերիները։ Տարիներ անց Մուստաֆա Քեմալը Թուրքիայի Ազգային ժողովում հայտարարում է, որ Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը կարեւոր նշանակություն ունեցավ, քանի որ հետագայում փոխարինվեց 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի եւ հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրերով։

ՎՐԱՑՅԱՆՆ ԸՆԴՈՒՆՈՒՄ Է ՍԽԱԼԸ

Ալեքսանդրապոլում հայկական պատվիրակության աշխատանքին զուգահեռ քաղաքական բուռն իրադարձություններ էին տեղի ունենում Երեւանում։ Հայաստանի իշխանությունը հասկացել էր, որ ստեղծված պայմաններում ստիպված է փոխել աշխարհաքաղաքական դիրքորոշումը, ինչի մասին 1920թ. նոյեմբերի 24-ին հայտարարում է Սիմոն Վրացյանը։ Նա նշում էր, որ Արեւմուտքի հետ գործընկերությունը հաջողություններ չի բերել Հայաստանին, եւ հիմա անհրաժեշտ է այն վերանայել։ Վրացյանն ընդունում էր իրենց սխալը՝ ասելով, թե հավակնությունները շատ մեծ էին, որոնք հնարավոր չի եղել իրականացնել։

«Հառաջ», 28 նոյեմբերի, 1920թ., թիվ 262

«Մեր պատմական սխալը եղել է այն, որ մենք չափավոր, համեստ ուժերով կամեցել ենք մեծ քաղաքական ծրագիրներ իրականացնել, որի հետեւանքով եւ միշտ տուժել ենք ու ջախջախվել բոլոր ճակատներում։ ...Եթե Կիլիկիայից մինչեւ Շուշի շատ-շատ էր մեր համեստ ուժերի համար, եթե այդ սահմանների համար մենք շատ քիչ էինք, ապա Նոր-Բայազետի եւ Երեւանի շրջանների մասերից կազմված մի փոքրիկ Հայաստանի համար շատ շատ ենք։ Եվ այժմ քննադատելով մեր անցյալ գործելակերպը, չպետք է ընկնենք չափազանցությունների մեջ եւ մեր ձգտումները հարմարեցնենք մեր ուժերին»։

Քաղաքական կողմնորոշման փոփոխությունն անմիջապես փորձ է արվում իրականացնել. նոյեմբերին Հայաստանի իշխանություններն ակտիվացնում են շփումները Ռուսաստանի հետ։ Խորհրդային Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Բորիս Լեգրանը, որը հոկտեմբերի վերջին Երեւանից գնացել էր Բաքու՝ Հայաստանի հետ կնքվող պայմանագիրը վերջնականապես համաձայնեցնելու, նոյեմբերի 19-ին կրկին գալիս է Երեւան։ Բանակցությունները վերսկսվում են, որին հայկական կողմից մասնակցում էր Սիմոն Վրացյանը։

Մինչ այդ Խորհրդային Ռուսաստանի ղեկավարներն ավելի ու ավելի էին հակվում այն մտքին, որ Հայաստանը պետք է խորհրդայնացնել, քանի որ թուրքական բանակն անընդհատ առաջանում էր, եւ բացի այդ, Դաշնակցության իշխանությունը լրջագույն քաղաքական ճգնաժամի առջեւ էր։

ԼԵԳՐԱՆԻ ՀԵՌԱԳԻՐԸ ՉԻՉԵՐԻՆԻՆ

Նոյեմբերի 28-ին Լեգրանը հեռագրում է Չիչերինին՝ հայտնելով, որ թուրքերի հետ պատերազմում հայկական բանակը գրեթե կորուստներ չի կրել, քանի որ անընդհատ նահանջել է։

«Աղետի պատճառով դաշնակցականների կուսակցությունում բեկում է նկատվում, նրանք հասկանում են թուրքական Հայաստանը գրավելու իրենց քարոզչության սխալ լինելը եւ Սեւրի դաշնագրին կողմնորոշվելը։ ...Նրանց շրջանում առաջացել է երկու ուղղություն. մեկը, որին աջակցում է Օհանջանյանը, մերժում է Խորհրդային Ռուսաստանի աջակցությունը, վախենալով, որ դա կլինի Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին փուլը։ ...Կուսակցության ներսում այս հոսանքը մերժվում է, եւ նոր կառավարությունը, որի փաստացի ղեկավարը Դրոն է, ով իրեն համարում է ռուսոֆիլ, ցանկանում է հենվել Խորհրդային Ռուսաստանի օգնության վրա։ Նա չի վախենում Հայաստանի ինքնուրույնության կորստից, հասկանում է, որ Հայաստանը կարող է գոյություն ունենալ միայն որպես Խորհրդային Ռուսաստանի դաշնային մաս։ Դժվար է ասել, թե որքանով անկեղծ են այս տրամադրությունները։ Սակայն ակնհայտ է, որ դաշնակների կուսակցության ներսում խմորումներ են սկսվել»,- գրում էր Լեգրանը։

Խորհրդային Ռուսաստանին մտահոգում էր նաեւ թուրքերի գործելակերպը, ովքեր ամեն գնով ցանկանում էին դուրս մղել ռուսներին հայերի հետ բանակցություններից՝ պնդելով, թե խնդիրը վերաբերում է միայն Հայաստանին ու Թուրքիային։ Բոլշեւիկներին նաեւ անհանգստացնում էր համառորեն տարածվող խոսակցությունները, թե թուրքերին կարող են օգտագործել անգլիացիները՝ նրանց ուղղորդելով Խորհրդային Ադրբեջանի դեմ։

ԽԱՏԻՍՅԱՆԸ ԴՐՈՅԻՆ ՀԱՅՏՆՈՒՄ Է ԹՈՒՐՔԵՐԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ

Հայաստանն իր հերթին փորձում էր անվտանգության երաշխիքներ ստանալ Լեգրանից։ Բանակցությունների ժամանակ Վրացյանն ասում էր, թե ինչպե՞ս են ռուսները պաշտպանելու Հայաստանը թուրքական հնարավոր արշավանքից, եթե անգամ բանակցություններից նրանք դուրս են թողել բոլշեւիկների ներկայացուցչին։ Հայաստանի կառավարությանը մտահոգում էր, որ Ալեքսանդրապոլում թուրքերի հետ հաշտություն չկնքելու դեպքում նրանց արշավանքը կշարունակվեր դեպի Երեւան, եւ մինչ խորհրդային զորքերն օգնության հասնեին, հայ ժողովուրդը անդառնալի կորուստներ կկրեր։ Սա էր պատճառը, որ որոշվում է Ալեքսանդրապոլում բանակցող պատվիրակներին թույլ տալ ինքնուրույն որոշում կայացնել եւ հաշտություն կնքել թուրքերի հետ։ Երբ դեկտեմբերի 2-ին Ալեքսանդր Խատիսյանը Դրոյին հայտնում է թուրքերի պայմանները, վերջինս ասում է, որ պատվիրակությունն ինքը պետք է որոշում կայացնի։ «Երեկոյան ժամը 6-ին ինձ հրավիրեց ուղղակի հեռագրաթելի մոտ Դրոն, ու ըսավ հետեւյալը՝ Դուք ազատ եք ստորագրելու դաշնագիրը կամ ոչ։ Լավ գիտակցելով դաշնագիրը ստորագրելու կամ մերժելու ողջ պատասխանատվությունը, ես երկրորդ անգամ հարցուցի. «Արդյոք կառավարությունը ստորագրելո՞ւ կողմն է, թե մերժելու։ Մենք սպասում ենք որոշ եւ պարզ հրահանգների»։ Դրոն պատասխանեց. «Ես ձեզ ասացի արդեն։ Գործեցե՛ք համաձայն ձեր հասկացողության»,- գրում է Խատիսյանը։

Բոլշեւիկների հետ բանակցելիս Վրացյանն ընդդեմ խորհրդայնացման եւս մի քանի փաստարկ է բերում, համաձայն որի՝ Հայաստանը կկորցներ իր կապը Եվրոպայի եւ Ամերիկայի հետ, կզրկվեր օգնություն ուղարկվող պարենից, կհրաժարվեր ստանձնած բոլոր միջազգային հանձնառություններից ու դաշնագրերից։ Լեգրանը պատասխանում է, որ «Հայերը ընդմիշտ պետք է հրաժարվեն Եվրոպայից եւ Ամերիկայից եւ խաչ քաշեն Սեւրի դաշնագրի վրա։ Հայերը իրենց հույսը պետք է կապեն միայն համաշխարհային հեղափոխության եւ բանվորագյուղացիական Ռուսաստանի հետ»։ Ինչ վերաբերում է հացահատիկին ու ալյուրին, ապա, ըստ Լեգրանի, Կուբանից մի քանի միլիոն փութ ալյուր ուղարկելը Ռուսաստանի համար որեւէ դժվարություն չէր ներկայացնի։ Լեգրանը նաեւ հայտնում է, որ Հայաստանի սահմանների մոտ զորքեր կենտրոնացնելը չի կանգնեցնի թուրքերին. պետք էր կատարված փաստի առաջ կանգնեցնել նրանց եւ հասնել մինչեւ Ալեքսանդրապոլ։

ՀԱՅ ԲՈԼՇԵՎԻԿՆԵՐԸ ԳԱԼԻՍ ԵՆ ԻՋԵՎԱՆ

Մինչ հայերը երկու ճակատով բանակցում էին եւ փորձում հնարավորինս քիչ կորուստներով դուրս գալ ստեղծված վիճակից, մի խումբ հայ բոլշեւիկներ գալիս են Իջեւան։ Նոյեմբերի 29-ին Օրջոնիկիձեն հեռագրում էր Լենինին ու Ստալինին, որ նախապատրաստական աշխատանքների համար Ղազախից ուղարկված հայկական հեղկոմը հայտնում է, թե տեղում իշխանություն չկա։ «Բանակ չկա, իշխանություն չկա, անցել են սահմանը եւ շարժվում են Դիլիջան, որտեղ ամենայն հավանականությամբ, խորհրդային իշխանություն են հռչակելու»,- հայտնում էր Օրջոնիկիձեն։

Նույն օրը Օրջոնիկիձեին հեռագրում է Ավիս Նուրիջանյանը եւ հայտնում, որ առանց մի կրակոցի մտել են Քարվանսարա (Իջեւան), եւ գյուղացիներն իրենց մեծ խանդավառությամբ են ընդունել։ «Մեր ունեցած տեղեկություններով ամբողջ Հայաստանում դիմադրություն չի լինի, թեեւ Դիլիջանում մաուզերիստների զորամաս կա։ Այդ գունդը մեր կողմից է, որը ղեկավարում է կոմունիստական բջիջը։ Նախօրեին այնտեղ միտինգ է եղել, որը բաժանվել է երկու մասի՝ մեր դեմ եւ կողմ։ Մի խոսքով, եթե դաշնակները դիմադրեն, ապա դա կլինի միայն Դիլիջանում։ Ես մտածում եմ, եւ դուք էլ կհամաձայնեք, այստեղ հեղկոմ ստեղծել։ Ամեն ինչ հաշվառում եմ, ամեն ինչի համար՝ վճարում, փող չեմ խնայում»։

Համբարձում Տերտերյանը, որը նույնպես Լեգրանի հետ բանակցություններ էր վարում, գրում է. «Հայաստանի Հանրապետության այդ ծանր ու բախտորոշ օրերին հայ բոլշեւիկները Բաքվի Կարմիր զորամասերի օգնությամբ խփել էին մեր թիկունքից եւ նոյեմբերի 29-ին մտել Ղազախի շրջանի Իջեւան գյուղը։ Հետեւյալ օրը Լեգրանը Հայաստանի կառավարությանը ներկայացրեց մի վերջնագիր, որով պահանջում էր Հայաստանի խորհրդայնացումը»։

ԵՐԿՈՒ ՎԵՐՋՆԱԳԻՐ

Այսպիսով, հայկական երկու պատվիրակությանն էլ ներկայացնում են վերջնագիր. թուրքերը՝ Ալեքսանդրապոլում, բոլշեւիկները՝ Երեւանում։ Նոյեմբերի 30-ին բոլշեւիկների հետ բանակցությունները շարունակում են արդեն Դրոն եւ Տերտերյանը։ Դեկտեմբերի 1-ին արդեն փաստաթուղթը պատրաստ էր: Այն ներկայացվում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նիստում, որին ներկա էին նաեւ Համո Օհանջանյանը եւ Ռուբեն Տեր-Մինասյանը։ Դա անկախ Հայաստանի կառավարության վերջին նիստն էր։

Բոլշեւիկների կողմից պայմանագիրը ստորագրում է Լեգրանը, իսկ հայկական կողմից՝ Դրոն եւ Համբարձում Տերտերյանը։ Պայմանագրով Հայաստանը հայտարարվում է Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետություն։ Մինչեւ խորհուրդների համագումարի հրավիրումը կազմվում է ռազմահեղափոխական կոմիտե, որը ստանձնելու էր երկրի ամբողջական կառավարումը։ Փաստաթղթի թերեւս ամենակարեւոր կետերը 3-րդն ու 4-րդն էին.

3. Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունն ընդունում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային հանրապետության հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են Երեւանի նահանգը իր բոլոր գավառներով, Կարսի նահանգի մի մասը, Գանձակի նահանգի Զանգեզուր գավառը եւ Ղազախի գավառի մի մասը, օգոստոսի 10-ի համաձայնության սահմաններում եւ Թիֆլիսի նահանգի այն մասերը, որոնք Հայաստանի տիրապետության տակ էին գտնվում մինչեւ 1920թ. սեպտեմբերի 28-ը։

4. Հայկական բանակի հրամանատարական կազմը չի ենթարկվում պատասխանատվության այն գործերի համար, որ կատարել է բանակի շարքերում մինչեւ Հայաստանում Խորհրդային իշխանության հաստատումը։

Համբարձում Տերտերյանը գրում է, որ 3-րդ հոդվածը գրվել էր, որպեսզի մինչեւ ռուսական զորքերի Հայաստան գալը, Մոսկվան պարտավորված լինի դուրս հանել թուրքերին իրենց գրաված տարածքներից։ Այս կետը վերաբերում էր նաեւ Վրաստանին, որը, օգտվելով պատերազմական դրությունից, 1920թ. օգոստոսի 28-ին զորք էր մտցրել չեզոք գոտի եւ գրավել Սանահին կայարանը։ Մեկ այլ կետով Դաշնակցությունը եւ սոցիալիստական այլ կուսակցություններ բոլշեւիկների դեմ պայքար ծավալելու համար հալածանքների չպետք է ենթարկվեին։

Դեկտեմբերի 2-ին Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը պատրաստում է իշխանությունը հանձնելու ակտ, որը հեռագրում են գավառների ու զորամասերի ղեկավարներին եւ փակցնում Երեւանի շենքերի պատերին։

***