Տրապիզոնի բանակցությունների տապալումից եւ անկախության հռչակումից հետո Անդրկովկասի երեք ժողովուրդները ստեղծում են նոր պատվիրակություն թուրքերի հետ բանակցելու համար: Այս անգամ բանակցություններն ընթանալու էին Բաթումում:

Պատվիրակության կազմում էին Չխենկելին, Նիկոլաձեն, Խատիսյանը, Քաջազնունին, Գաջինսկին, Խան-Խոսյկին, բազմաթիվ խորհրդականներ ու քարտուղարներ՝ Օդիշելիձեն, Ղորղանյանը, Ռասուլզադեն, Սաֆիքուրդսկին, Վրացյանը եւ այլն:

«Մշակը» 1918թ. մայիսի 14-ին գրում էր, որ բանագնացները պատշաճ ընդունելության չէին արժանացել: «Պատվիրակությունը հյուրանոցում նույնիսկ ուտելիքի դժվարության է հանդիպել, եւ ստիպված է եղել հատուկ մարդ ուղարկել Թիֆլիս՝ ուտելիքի պաշար տանելու»,- գրում էր թերթը: Հաջորդ օրը սակայն ժամանում են գերմանական եւ թուրքական պատվիրակները եւ Անդրկովկասի ներկայացուցիչներին արդեն համապատասխան վերաբերմունք են ցուցաբերում:

Թուրք-գերմանական պատվիրակության մեջ էին Խալիլ բեյը, Վեհիբ փաշան, Նուսրեթ բեյը, Օրխան բեյը, գեներալ-լեյտենանտ Օտտո ֆոն Լոսսովը (Թուրքիայում Գերմանիայի ռազմական կցորդը), կոմս Շուլենբուրգը եւ ուրիշներ:

Ալեքսանդր Խատիսյանն այսպես էր նկարագրում Խալիլին, Վեհիբին ու ֆոն Լոսսովին.

Հաստ մարդ մըն էր, ուռած դեմքով եւ լավ կխոսեր ֆրանսերեն: Խալիլ բեյը կպաշտպաներ այն գաղափարը, թե Անդրկովկասը եւ Թուրքիան ամենասերտ բարեկամներ պետք է դառնան: Խալիլ բեյը ապաստան էր գտած Զոհրապի մոտ այն ատեն, երբ Երիտասարդ թուրքերը հալածանքի ենթարկվեցան Նազիմ փաշայի հեղաշրջման ատեն: Բայց երբ 1915թ. Զոհրապի կինը հուսահատորեն դիմած էր Խալիլ բեյին, խնդրելով պաշտպանել ամուսնուն, ան կտրուկ կերպով մերժած էր որեւէ օգնություն ընծայել:

Շատ ինքնավստահ շարժուձեւեր ուներ, խլացնող ձայնի տեր էր, զարմանալիորեն գիտեր բացահայտորեն ստել՝ ուղիղ նայելով աչքերուդ մեջ: Երբ Վեհիբ փաշան զարմանք կհայտներ իր զորքերու կատարած այս կամ այն բարբարոսություններու մասին, այն տպավորություն կձգեր, թե իսկապես անտեղյակ է: Բայց հետո փաստերը մեզ համոզեցին, թե ինքն էր հեղինակը իր զորքերու կատարած բոլոր վայրագություններուն: Վեհիբ փաշան զարմանալի քաղաքավարի ու սիրալիր էր մեզ հետ, գեշ կխոսեր ֆրանսերեն, բայց ավելի լավ՝ գերմաներեն:

Բարձրահասակ, ջղուտ ծերունի մըն էր, որ անկեղծորեն վրդովված էր թրքական խժդժություններեն, բայց նվիրված ըլլալով իր հայրենիքի շահերուն, ամեն կերպ կջանար հասկացողության լեզու գտնել Կովկասյան ազգերու եւ Թուրքիո միջեւ: Վրացիներու վերաբերմամբ ֆոն Լոսսովը որոշ հրահանգներ ուներ, նախնական համաձայնություն մը արդեն գոյացած էր վրացիներու եւ գերմաններու միջեւ: Վրացիները մենաշնորհներ տված էին Գերմանիո, Օլթիի նավահանգստի վերաբերմամբ, ինչպես նաեւ Վրաստանի մանկանեզը եւ հարուստ անտառները շահագործելու մասին: Տնտեսական այս առանձնաշնորհումներու փոխարեն Գերմանիա խոստացած էր պաշտպանել Վրաստանի սահմանները:

Թուրքերը նոր պայմաններ են առաջ քաշում

1918թ. մայիսի 11-ին բացվում է առաջին համատեղ նիստը, որը նախագահում էր Խալիլը: Չխենկելին՝ որպես պատվիրակության նախագահ, ողջունում է ներկաներին եւ ասում, որ Անդրկովկասյան պատվիրակությունը բանակցությունների հիմք է ընդունում Բրեստ-Լիտովսկի դաշնագրի պայմանները: Անսպասելիորեն Խալիլը հայտարարում է, որ բանակցությունների համար նոր պայմաններ են անհրաժեշտ, քանի որ Տրապիզոնից հետո իրավիճակը փոխվել է:

«Տրապիզոնի բանակցություններեն հետո տեղի են ունեցած բախումներ եւ արյունահեղություն Թուրքիո եւ Անդրկովկասի զորքերուն միջեւ: Ուստի, մեր հայտարարությանց բնույթը եւ հիմքը արդեն փոխված են, հետեւաբար ես չեմ կրնար թույլ տալ, որ մեր ներկա բանակցությանց իբրեւ միակ հիմք ծառայե Բրեստ-Լիտովսկի դաշնագիրը»,- ասել էր Խալիլը:

«Մենք գերագնահատեցինք մեր սեփական ուժերը եւ ստորագնահատեցինք թշնամիին ուժերը»

Ալեքսանդր Խատիսյանն իր հուշերում գրում է, որ թուրքերի պահանջն իրենց համար անսպասելի չէր, եւ այդ պատճառով է, որ ինքն ու Քաջազնունին դեռեւս մարտի վերջին ասում էին, թե Բրեստ-Լիտովսկի դաշնագրի ընդունումը չարյաց փոքրագույնն էր: «Այդ օրեն անցած էր 44 օր ավելորդ պայքարներու եւ հուսախաբություններու: Մենք ուշացած էինք, ինչպես քանի մը անգամ ուշացանք մեր վերջին տարիներու պատմության մեջ: Պատճառը միշտ ալ այն էր, որ մենք գերագնահատեցինք մեր սեփական ուժերը եւ ստորագնահատեցինք թշնամիին ուժերը»,- գրում էր Խատիսյանը: Բանակցությունների ժամանակ թուրքերն ասել էին նաեւ, որ Անդրկովկասի անկախությունը բավարար չէ, «պետք է որոշեք ձեր գիծը, պետք է հայտնեք, թե մտնո՞ւմ եք արդյոք թուրք-գերմանական կոալիցիայի մեջ»:

Նրանք նաեւ պնդել էին, որ Անդրկովկասի կառավարության մեջ հայեր չլինեն, քանի որ հայերը «Սեյմում հակաբոլշեւիկական դիրք են բռնել, իսկ Բաքվում բոլշեւիկների աջակիցներն են, հետեւաբար հայերը չեն կարող վստահություն ներշնչել թուրքերին ու գերմանացիներին» («Մշակ», 14 մայիսի, 1918թ., թիվ 88):

Խալիլի հայտարարությունը զայրույթ եւ վրդովմունք է առաջացնում, եւ պատվիրակության անդամները փորձում են առարկել, սակայն թուրքերն անդրդվելի էին՝ ասելով, որ վիճաբանություններն ապարդյուն են, եւ ներկայացնում են 12 կետից բաղկացած նոր համաձայնագիրը: Հաշտության նոր տարբերակը ծայրահեղ ծանր էր ողջ Անդրկովկասի, եւ հատկապես՝ հայերի համար: Թուրքերը պահանջում էին իրենց հանձնել Ալեքսանդրապոլը, Շիրակի ու Էջմիածնի գավառների մեծ մասը, Սուրմալուն, Ալեքսանդրապոլ-Կարս եւ Ալեքսանդրապոլ-Ջուլֆա երկաթուղիները: Վրաստանը, ըստ համաձայնագրի, կորցնում էր Բաթումը եւ Ախալցխայի գավառը:

Վրացյանը գրում է, որ թուրքերի պահանջներն առաջացրին ոչ միայն հայերի ու վրացիների, այլեւ գերմանացիների զայրույթը:

Օտտո ֆոն Լոսսովի հեռագրից.

«Թուրքական ամեն չափ ու սահման անցած պահանջները՝ անջատելու զուտ հայկական գավառները, որպիսիք են Ախալքալաքը, Ալեքսանդրապոլը եւ Երեւանի նահանգի մասերը, աղաղակող կերպով խախտում են Բրեստ-Լիտովսկի դաշնագիրը եւ նպատակ ունեն բնաջնջել հայերին Անդրկովկասում: Այսօր երեկոյան թուրքերը վերջնագիր ներկայացրին, որ թույլ տրվի իրենց զորքերին Ալեքսանդրապոլի վրայով անցնելու Ջուլֆա, եւ այդ մասին ոչինչ չհաղորդեցին ինձ: Ես բողոքեցի նման ընթացքի դեմ»:

Լոսսովը նաեւ նշում էր, որ անհրաժեշտ է Բեռլինի միջամտությունը, եւ շուտով Լյուդենդորֆի հրամանով Թիֆլիս է ուղարկվում գնդապետ ֆոն Կրոսը պահպանության երկու վաշտի ուղեկցությամբ: Թուրքերի առաջխաղացումը դեպի Կովկաս չէր համապատասխանում Գերմանիայի ծրագրերին. վերջինս նախեւառաջ չէր ցանկանում խախտել Բրեստ-Լիտովսկի դաշնագիրը:

Բացի այդ, գերմանացիները նախատեսել էին, որ թուրքերը իրենց ռազմական ուժերի մի զգալի մասը պետք է օգտագործեն հարավում՝ կռվելով բրիտանական բանակի դեմ, մինչդեռ նրանք ձգտում էին դեպի Բաքու եւ Հյուսիսային Կովկաս՝ իրենց պանթուրքական ծրագրերն իրականացնելու հույսով: Կովկասում գերմանացիների հայտնվելու մասին խոսակցություններին զգուշավոր լավատեսությամբ են արձագանքում նաեւ հայկական որոշ շրջանակներ:

«Հորիզոն», 12 մայիսի, 1918թ., թիվ 87.

«Հայտնի չեն գերմանացիների նպատակներն ու ծրագրերը Անդրկովկասի վերաբերմամբ: Զանազան ու իրար հակասող լուրերը այդ մասին կարոտ են հիմնավոր ստուգման: Սակայն ինչ էլ որ լինեն գերմանացիների անմիջական ու հերթական անելիքը, համենայն դեպս այդպիսի մի հզոր եւ քաղաքակիրթ գործոնի ներկայությունը անշուշտ իր բարերար ազդեցությունն է գործելու մեր կազմալուծված եւ վայրենացած քաոս-իրականության վրա: ...Այդ բոլորը մի բարիք կլինի Անդրկովկասի ազգաբնակության համար, մանավանդ այդ ազգաբնակության այն մասի համար, որը սովոր է խաղաղ աշխատանքի»:

Թիֆլիսում լույս տեսնող «Մշակ»-ը ոչ միայն այլեւս կասկածներ չուներ, որ Գերմանիան հաստատվելու է Անդրկովկասում, այլեւ շատ հավանական էր համարում, որ Կովկասը լինելու է թուրքական տիրապետության տակ:

«Մշակ», 16 մայիսի, 1918թ., թիվ 90.

«Ոչ մի կասկած չկա, որ Գերմանիան այսուհետեւ ազդեցություն պետք է ունենա Անդրկովկասի վրա թե քաղաքականապես, թե տնտեսապես եւ պետք է աշխատե դարձնել Անդրկովկասը իր արդյունաբերական վաճառանոցը եւ կուլտուրայի ասպարեզ: Եթե նույնիսկ Անդրկովկասն ընկնի օսմանյան տիրապետության ներքո - մի հանգամանք, որ շատ հավանական է - դարձյալ Գերմանիայի տնտեսական եւ կուլտուրական ազդեցությունը ահագին է լինելու, եւ իսկապես մենք ստիպված ենք լինելու ընդունել գերմանական օրիենտացիան: Թուրքիան, չունենալով ոչ արդյունաբերություն, ոչ կուլտուրա, անկարող է լինելու որեւէ ազդեցություն գործելու եւ ստիպված է լինելու ամեն բանի մեջ զիջել իր հզոր դաշնակցին»:

***