Ստորեւ ներկայացվող Դրաստամատ Կանայանի հաղորդագրությանը նախորդել էր Օձունի (Ուզունլար) բնակիչների ապստամբությունը վրացական զորքերի դեմ. բռնություններից ու ձերբակալություններից վրդովված գյուղացիները զենք էին վերցրել։ Սկսվել էր հայ-վրացական պատերազմը։

«Ուզունլարցիներն ահա երկու օր է, որ գտնվում են վրացական զորքի թնդանոթային եւ գնդացիրային կրակի տակ: Լոռու շրջանի հյուսիսային մասի հայ գյուղերը ենթարկվում են թալանի ու կողոպուտի, նույն զորքերի կողմից: Ազգաբնակությունը օգնություն է խնդրում. դրությունը ծայր աստիճան հուսահատական է: Հայտնում եմ, որ եթե վրացական զորամասերը շարունակեն տանջել հայ ժողովրդին, այլեւս չեմ կարող լռել: Խնդրում եմ Հայաստանի կառավարությանը ձեռք առնել կտրուկ միջոցներ: Սպասում եմ շուտափույթ պատասխանի: Դրո»:

Ախալքալաքի եւ Բորչալուի գավառի հայաբնակ շրջանների համար վեճը ոչ մի կերպ չէր հանգուցալուծվում. վրացիները, չնայած նախկինում արված բազմաթիվ հավաստիացումներին, գտնում էին, որ այդ շրջաններն իրենցն են։ Հոկտեմբերի առաջին զինված բախումից եւ Անդրկովկասյան խորհրդաժողովի ձախողումից հետո Վրաստանի ներկայացուցիչ Մդիվանին շաբաթներ շարունակ բանակցում էր Հայաստանի կառավարության հետ։

Հայկական կողմը պնդում էր, որ երկու երկրների սահմանները պետք է որոշվեն էթնիկ սկզբունքով, այսինքն՝ այն բնակավայրերը, որտեղ հայերը բացարձակ մեծամասնություն էին, պետք է լինեին Հայաստանի կազմում։ Վրացիներին այս տարբերակը ձեռնտու չէր, եւ նրանք առաջնորդվում էին Ցարական Ռուսաստանի վարչական բաժանման սկզբունքով։

Հայկական գյուղերում բռնության դեպքեր եղել էին 1918թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին Օձունում, Շուլավերում, Ախալքալաքում եւ այլուր, ինչի առիթով հայ պաշտոնյաները բազմիցս բողոքել էին Վրաստանի իշխանություններին։ Նոյեմբերին Արշակ Ջամալյանը դիմել էր Վրաստանի արտաքին գործերի նախարար Գեգեչկորիին՝ նախազգուշացնելով, որ վրացական կողմի գործողությունները կարող են անցանկալի հետեւանքների հանգեցնել։

«Շուլավերին ներկա պահին շրջապատված է զինվորական ջոկատով, որը ռմբակոծման սպառնալիքի տակ պահանջում է անհապաղ իրեն հանձնել երկու հազար հրացան, վեց գնդացիր, երեք հազար ռումբ եւ վեց հարյուր ատրճանակ… Բնակչությունը, հնարավորություն չունենալով կատարելու այդ պահանջը, խուճապահար սպասում է ռմբակոծման: Ես ավելորդ եմ համարում մատնանշել, թե ինչպիսի տխուր հետեւանքներ կարող է ունենալ Բորչալուի հայկական բնակչության նկատմամբ վրացական իշխանությունների թշնամական վերաբերմունքը... հատկապես նկատի ունենալով մոտակայքում տեղաբաշխված հայկական զորամասերին, որոնք նույնիսկ առանց Հայաստանի կառավարության կամքի կարող են ներգրավվել անցանկալի բախման մեջ»,- գրում էր Ջամալյանը (Վանիկ Վիրաբյան, Հայ-վրացական ռազմաքաղաքական հարաբերությունները 1918-21թթ., Երեւան 2016թ.):

Բանակցությունների ձախողումը

Նոյեմբերի վերջին Հայաստանի կառավարությունը Մդիվանիից պահանջել էր հստակ ու վերջնական պատասխան տալ, թե սահմանային հարցում ինչ դիրքորոշում ունի Վրաստանի կառավարությունը։ 1918թ. դեկտեմբերի սկզբին Մդիվանին հայտնում է, որ Ախալքալաքը եւ Բորչալուն ամբողջությամբ պետք է անցնեն Վրաստանին, քանի որ ունեն տնտեսական եւ ռազմական նշանակություն, եւ «Վրաստանում չկա մեկ մարդ, որը համաձայնի Ախալքալաքի գավառը զիջել հայերին»։

«Զանգ», 5 դեկտեմբերի, 1918թ., թիվ 76

«Ախալքալաքը, իհարկե, Հայաստանի անբաժան մասն է: Այսօր հայկական Ախալքալաքը կամենում են գրավել Վրաստանի ղեկավարները: ...Նույնիսկ տաճիկների եւ նրանց մեջ համաձայնություն էլ է գոյացել, որ տաճիկ զորքերը հեռանալիս Ախալքալաքը հանձնեն վրացիներին, եւ գեներալ Մակաեւի զորամասը պատրաստ կանգնած է Բակուրիանիում, որ առաջ շարժվի: Պարզ է, որ Վրաստանի այս ագրեսիվ եւ անարդար քայլը պետք է հանդիպի Հայաստանի կառավարության եւ բովանդակ ժողովրդի կողմից բուռն դիմադրության... Թող մտածե վրաց սոցիալ-դեմոկրատիան, որ իր դրոշի վրա գրել է «ազգերի ինքնորոշում» նշանաբանը, իսկ իրականի մեջ խեղդում է ազգերի իրավունքը եւ պատրաստվում է «երկաթով եւ արյունով» նվաճելու հայաբնակ, Հայաստանի մասը կազմող եւ Վրաստանի հետ միանալ չուզող Ախալքալաքը»:

«Թելադրված է տեղի բնակչության շահերով»

Հայաստանի կառավարությունը դեկտեմբերի սկզբին քննարկում է ստեղծված իրադրությունը եւ որոշում ձեռնպահ մնալ Ախալքալաք զորք մտցնելուց։ Չնայած ձեռնարկված դիվանագիտական ջանքերին՝ 1918թ. դեկտեմբերի 5-ին վրացական բանակի ստորաբաժանումները գեներալ Աբել Մակաեւի (Մակաշվիլի) հրամանատարությամբ մտնում են Ախալքալաք, եւ Մակաեւը նշանակվում է նահանգապետ։

Օձունում

Նույն օրերին Օձունում հանդիպելով հայ բնակչության համառ դիմադրությանը՝ վրացական զորքերը սկսում են հրետակոծել գյուղը։ Դեկտեմբերի 9-ին ծավալված մարտերի ժամանակ գյուղի վրացական կայազորը զինաթափվում է եւ գերեվարվում։ Օգնության եկած գեներալ Ծուլուկիձեի 400 հեծյալը եւ մեկ զրահագնացք Սանահինից հաջողություն չեն արձանագրում, եւ վրացիները կորուստներ կրելով նահանջում են։ Շուտով Ալավերդի է հասնում հայկական 4-րդ հետեւակային գունդը, որը գնդակոծում է Սանահինը, իսկ վրացական զրահագնացքը երկաթուղային գծերի վնասվելու պատճառով մնում է Սանահինի եւ Ալավերդու միջեւ։ Ծուլուկիձեն երկրորդ զրահագնացքն է պահանջում։

«Հայերը մեծ քարեր էին նետում կայարանի վրա եւ առաջ բերեցին ռազմամթերքով բեռնված երեք թուրքական վագոնների պայթյունը»

Վրացի գեներալը նույն օրը հեռագրում էր. «Զրահապատից պատասխանեցինք հրետանային եւ գնդացրային կրակով: Մեր հետեւակը չկարողացավ սարը բարձրանալ եւ նահանջեց, թողնելով մեկ գնդացիր… Մեր հետեւակը խիստ տուժեց, հայերը մեծ քարեր էին նետում կայարանի վրա եւ առաջ բերեցին ռազմամթերքով բեռնված երեք թուրքական վագոնների պայթյունը: Անհրաժեշտ է, որ Սանահին եւ Այրում կայարանների միջեւ անընդմեջ տեղաշարժվի զրահագնացք»։

Դեկտեմբերի 9-ին Հայաստանի կառավարության նիստում վարչապետ Քաջազնունին անդրադառնում է Բորչալուի դեպքերին եւ հանձնարարում արտաքին գործերի նախարարին կապվել Վրաստանի կառավարության հետ եւ «խստիվ բողոքել վրաց զորքերի վայրագությունների դեմ մի շրջանում, որը պատկանում է Հայաստանին եւ ապօրինի կերպով բռնված է վրաց զորքերով»։

Դեկտեմբերի 10-ին Սանահին են հասնում Ավետիս Ահարոնյանը, Միքայել Պապաջանյանը, որոնք Փարիզ մեկնող հայկական պատվիրակության կազմում էին։ Նրանց հետ էր նաեւ Մդիվանին։ Սանահինում երկաթգիծը քանդված էր։ Մդիվանին հանդիպում է Դրոյի հետ, ապա հեռագրում արտաքին գործերի նախարար Տիգրանյանին՝ առաջարկելով հայ-վրացական խառը հանձնաժողով ստեղծել հայ բնակչությանը հանգստացնելու համար։ Տիգրանյանն ի պատասխան ասում է, որ ինքը չի կարող ստիպել Հայաստանի քաղաքացիներին՝ օտար իշխանության ենթարկվել։

Դեկտեմբերի 10-ին եւ 11-ին բանակցությունները շարունակվում են, սակայն որեւէ արդյունք չի արձանագրվում։ Նույն օրերին վրացիները ստանում են լրացուցիչ ուժեր եւ դեկտեմբերի 12-ին կարողանում են տիրել Ալավերդու մոտակա բարձունքներին։

Դեկտեմբերի 12-ին Դրոն հեռագրում է, որ վրացիները հարձակվել են նաեւ Ախալքալաքի ուղղությամբ, ինչի պատճառով հայկական ուժերը նահանջել են նախ Բոգդանովկայից, ապա՝ Գորելովկա գյուղերից։ Նույն օրը վարչապետ Քաջազնունին պատերազմի ընդլայնումը կանխելու եւս մեկ փորձ է անում՝ հեռագիր ուղարկելով Վրաստանի կառավարության նախագահին.

Դեկտեմբերի 13-ին Մդիվանին հեռագրում է Ֆրանսիայի ռազմական կցորդ Անտոն Պուադեբարին եւ հայտնում, որ Քաջազնունու պահանջը Վրաստանի ներքին գործերին միջամտելու փորձ է։ Մդիվանին խնդրում էր ճնշում գործադրել Հայաստանի կառավարության վրա, որպեսզի վերջինս հրաժարվի Բորչալու գավառի հայաբնակ գյուղերից։

Հաղթելու վճռականությունը

Տեսնելով, որ բանակցություններով արդյունքի հասնել չի հաջողվում, Հայաստանի կառավարությունը հանձնարարում է Դրոյին վրացական զորքերից ազատել Լոռին։ Ըստ Սիմոն Վրացյանի՝ hայկական զորքերի ընդհանուր թիվը շուրջ 6 հազար էր, 16-20 թնդանոթ եւ շուրջ երկու հազար աշխարհազորային։

«Պարենավորման, սարքավորման, հագուստի ու մատակարարման տեսակետից հայկական զորամասերը աննախանձելի վիճակ էին ներկայացնում։ Օր-կուշտ, օր-սոված, ցնցոտիներ հագին, բայց, գուցե, հենց այդ պատճառով, հաղթելու վճռականությամբ լի՝ հայ զինվորը կռվի դաշտ նետվեց արտակարգ աշխույժով»,- գրում է Վրացյանը։

Դեկտեմբերի 13-16-ը հայկական ուժերը ազատագրում են Վորոնցովկան, Պրիվոլնոյեն, Ալավերին եւ հարձակման անցնում Բոլնիս-Խաչեն-Եկատերինֆելդ ուղղությամբ։ Նույն օրը գնդապետ Կորոլկովի ստորաբաժանումները մտնում են Այրում կայարան։

Աջակցել ֆրոնտին ամեն բանով

1918թ. դեկտեմբերի երկրորդ կեսին Հայաստանի իշխանությունները դիմում են բնակչությանը՝ խնդրելով բանակին հանձնել Լեբել հրացաններ, Մոսինի եւ այլ փամփուշտներ, ինչպես նաեւ զինվորագրվել հայրենիքի պաշտպանությանը։ Մամուլը ծավալուն քարոզչություն է իրականացնում՝ նշելով, որ բանակն ունի թիկունքի աջակցության կարիքը։

«Զանգ», 25 դեկտեմբերի, 1918թ., թիվ 84

«Մեր զորքը ահագին գործ է կատարում ֆրոնտում, իսկ ի՞նչ է անում թիկունքը. կատարո՞ւմ է արդյոք նա իր պարտականությունը:

Ֆրոնտը թիկունքից պահանջներ ունի: Անհրաժեշտ է անմիջապես հասցնել օգնական մասեր: Հայ երիտասարդությունը պարտավոր է շտապել դեպի զորանոց, եթե նրա համար թանկ է Հայաստանի պետության պատիվն ու անվտանգությունը:
Ֆրոնտի պահանջը չպետք է անարձագանք թողնել: Ֆրոնտին պետք է աջակցել ամեն բանով: Ֆրոնտի հաջողությունից է կախված Հայաստանի Հանրապետության ապահովությունն ու բարգավաճումը»:

Պատերազմի ավարտը

Դեկտեմբերի 22-ին հայկական ուժերը գրավում են Սադախլոն, իսկ մեկ օր անց՝ Շուլավերը։ Երկու օր անց վրացական նոր ուժերը՝ մոտ 1500 զինվոր ու սպա, գրոհում են Շուլավերի ուղղությամբ, սակայն հաջողության չեն հասնում։ Մինչեւ դեկտեմբերի վերջը ծանր մարտեր էին ընթանում՝ կողմերին զգալի կորուստներ պատճառելով։

Հայաստանի եւ Վրաստանի միջեւ պատերազմն ավարտվում է 1918թ. դեկտեմբերի 31-ին՝ անգլիական եւ ֆրանսիական զինվորական ներկայացուցիչների գործուն միջամտությունից հետո։ Որոշվում է, որ հակամարտությունը կարգավորելու համար ստեղծվելու է խառը հանձնաժողով, իսկ մինչ այդ հայկական ուժերը պետք է հետ քաշեին զորքը մինչեւ Դսեղ-Ստեփանավան գիծը։ Հայկական եւ վրացական զորքերի միջեւ տեղակայվելու էին բրիտանական ուժերը։ Ախալքալաքի եւ Լոռու շրջանների, ինչպես նաեւ սահմանային մյուս բոլոր հարցերը պետք է վերջնական լուծում ստանային մեծ պետությունների կողմից՝ եվրոպական խորհրդաժողովներում։

***