Սոցիալական եւ քաղաքական բարդ խնդիրների առջեւ կանգնած Հայաստանի Հանրապետության համար համաշխարհային պատերազմի ավարտը փրկության օղակ էր։

1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Լեմնոս կղզու Մուդրոս նավահանգստում ստորագրվում է զինադադար, որով Թուրքիան ընդունում էր իր պարտությունը եւ դուրս գալիս պատերազմից։ Փաստաթուղթը վավերացվում է անգլիական «Ագամեմնոն» նավի վրա. թուրքերի կողմից այն ստորագրում է ռազմածովային ուժերի նախարար Հուսեին Ռաուֆ Օրբեյը, բրիտանական կողմից՝ ծովակալ Սոմերսեթ Քալթորփը։

Մուդրոսի զինադադարի պայմանագիրը բաղկացած էր 25 կետից։ Թուրքական բանակը պետք է հեռանար Պարսկաստանից, Անդրկովկասից, Բաթումից, Կիլիկիայից եւ այլ շրջաններից։ «...Կշարունակվի թուրքական զորքերի անհապաղ նահանջը Պարսկաստանի հյուսիս-արեւմուտք՝ մինչպատերազմյան սահմանագծից այս կողմ։ Թուրքական զորքերն արդեն ստացել են Անդրկովկասի մի մասը էվակուացնելու հրաման, ընդ որում մնացած զորքերը կհեռացվեն, եթե տեղերում իրադրությունը ուսումնասիրելուց հետո դաշնակիցները ներկայացնեն այդպիսի պահանջ» (Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության եւ սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում, Երեւան, 1972թ․)։

Առանձին հոդվածներով կարգավորվում էր ռազմագերիների, այդ թվում՝ հայերի վերադարձի խնդիրը։ «Բոլոր դաշնակցային ռազմագերիները, բոլոր հայ ռազմագերիները եւ ներկալվածները պետք է ժողովվեն Կ.Պոլսում, որպեսզի առանց որեւէ նախապայմանի հանձնվեն դաշնակիցներին»։ 24-րդ հոդվածը նախատեսում էր, որ անհրաժեշտության դեպքում դաշնակիցները կարող էին գրավել հայկական շրջանները՝ «Հայկական վիլայեթներից (որեւէ) մեկում անկարգություններ ծագելու դեպքում, դաշնակիցները իրենց վերապահում են նրա մի մասը գրավելու իրավունքը»։

«Համաշխարհային սպանդանոցն իր վերջին ժամերն է ապրում»

Թուրքերի պարտությունը մեծ խանդավառությամբ է ընդունվում հայերի շրջանում։ Նոյեմբերի 3-ին «Հորիզոնը» գրում էր, որ «համաշխարհային սպանդանոցն իր վերջին ժամերն է ապրում», իսկ 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին պատմության մեջ «կատարվել է մի մեծ ու սրբազան գործ»։ Հաջորդ օրն արդեն մամուլը գրում էր, որ Վրաստանի կառավարությանը կից Օսմանյան դիվանագիտական առաքելության ղեկավար Աբդուլ-Քերիմ փաշան Արշակ Ջամալյանին տեղեկացրել էր, որ թուրքական բանակը նահանջելու է մինչեւ Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով նախատեսված սահմանը։

Թուրքերի հեռանալը Հայաստանի համար կարեւոր էր ոչ միայն տարածքի ընդլայնման, սահմանների վերականգնման, այլեւ գաղթականությանը տեղավորելու առումով։ Չկարողանալով ապահովել տասնյակհազարավոր տնավեր մարդկանց նվազագույն պայմանները՝ միակ հույսն այն էր, որ թուրքական բանակի հետ քաշվելուց հետո գաղթականները կկարողանային տեղավորվել ազատված շրջաններում։

Թուրքերի հեռանալու մասին տեղեկությունն արագորեն տարածվում է ողջ երկրում, եւ հազարավոր մարդիկ հավաքվում են սահմանային գյուղերում իրենց հայրենի օջախները վերադառնալու հույսով։ Սակայն թուրքերն ամեն ինչ անում էին տարածքների ազատագրումը եւ հայ փախստականների վերադարձը հետաձգելու համար։

«Նոր Հորիզոն», 20 նոյեմբերի, 1918թ., թիվ 1

«Գաղթականների ջղայնությունն ավելացավ, երբ լուր տարածվեց, որ տաճիկները հեռանում են հայկական գավառներից։ Այդ առթիվ շատ տեղերից գաղթականները թողին իրենց բռնած տները եւ շտապով լիկվիդացիայի ենթարկելով իրենց գործերը՝ շարժվեցին դեպի սահման։ Միայն Էջմիածնի շրջանում հավաքվեց մոտ 150 000 գաղթական, որոնք մնացին բաց երկնքի տակ, անհաց եւ անխնամ»։

Նոյեմբերի սկզբին թուրքական զինվորական հրամանատարությունը հայտնում է, որ իրենք Հայաստանից կհեռանան հոկտեմբերի 24-ից հաշված՝ 6 շաբաթվա ընթացքում, ինչը նշանակում էր, որ հազարավոր մարդիկ խստաշունչ աշնան ցրտին կրկին մնալու էին անօթեւան։

Ամեն ինչ թալանում էին

Հասկանալով, որ ուշ թե շուտ պետք է լքեն Անդրկովկասը, թուրքական բանակը փորձում էր հայկական շրջաններից իր հետ տանել հնարավոր ամեն ինչ։

«Զանգ», 3 նոյեմբերի, 1918թ., թիվ 67

«Ալեքսանդրապոլում հապճեպով ամեն տեսակի մթերք, առանձնապես ռազմամթերքը եւ հացը արտահանում են քաղաքից. դուրս են բերել հայ գյուղացիներից 2 000-ից ավելի սայլեր, որոնցով երկրի ամենամեծ բարիքը՝ ցորենի կենտրոնական շտեմարաններից տանում են։ Առհասարակ տարվում է այն, ինչ-որ պատահում է՝ լուսամուտի փեղկեր, տանիքի թիթեղ, փայտեր։ Բոլոր տեսակի մթերքները տարվում են Սարիղամիշի ուղղությամբ։ Տեղական թուրքերը բաժանված են զանազան թայֆաների, որոնցից յուրաքանչյուրը մի կողմ է ձգտում. մի մասը՝ Ադրբեջան, մյուսը՝ Տաճկաստան, երրորդը ցույց է տալիս մնալու տրամադրություն»։

Նոյեմբերի 4-ին Հայաստանի խորհրդարանը քննարկում է թուրքական բանակի հեռանալու եւ գաղթականներին տեղավորելու խնդիրը։ Պատգամավորներից ոմանք քննադատում են կառավարությանն անվճռականության համար։ Սոցիալ-դեմոկրատ Հայկ Ազատյանը հայտարարում էր, որ «Քաջազնունու քաղաքականությունը կործանիչ է հայ ժողովրդի համար»։ «Թուրքոֆիլությունն այժմ ձեռնտու չէ մեզ, անհրաժեշտ է փոխել մեր արտաքին քաղաքականությունը»,- հայտարարում էր նա («ՀՀ առաջին խորհրդարան, 1918-1919թթ., Երեւան, 2009»)։ Որպես լուծում՝ Ազատյանն առաջարկում էր պահանջել թուրքերից նախքան զորքերի հեռանալը թույլատրել գաղթականներին հաստատվել ազատված բնակավայրերում։ Ի պատասխան՝ Հովհաննես Քաջազնունին հայտնում էր, որ անհնար է։ Սիմոն Վրացյանը, խորհրդարանում անդրադառնալով խնդրին, նշում էր, որ «տաճիկ կառավարությունն ունի մի նպատակ եւ յուր քաղաքականությունը հարմարեցնում է նրան՝ մի տեղ գազանաբար սրախողխող անել եւ ուրիշ տեղում խաղաղ միջոցներով կոտորել» («Զանգ», 14 նոյեմբերի, 1918թ., թիվ 70)։

1918թ. նոյեմբերի 19-ին Հ.Յ. Դաշնակցության Արեւելյան բյուրոն դիմում է հղում Հայաստանի եւ Վրաստանի կառավարություններին, որտեղ նշում էր, որ Թուրքիայի իշխանությունները «դիտավորյալ ձգձգելով գրաված վայրերի դատարկումը, պարզորոշ նպատակ ունեն խաղաղ ճանապարհով կոտորածի մատնելու գաղթականության մնացորդներին»։ Բյուրոն կոչ էր անում Հայաստանի եւ Վրաստանի կառավարություններին «հանուն մարդասիրության, դիմել եվրոպական պետություններին եւ խնդրել, որ վերջիններս հարկադրեն Թուրքիային, նախ՝ անհապաղ թույլ տալ փախստականությանը վերադառնալ իրենց սեփական վայրերը եւ ապա՝ ժողովրդի ապահովության համար թուրքական զորքերն անմիջապես դուրս տանել գրավված վայրերից»։

Անգլիական նավերը Անդրկովկասի լեռներում

Մուդրոսի զինադադարի պայմանագիրը իրավունք էր տալիս դաշնակիցներին իրենց զորքերը տեղակայել թուրքերից ազատված տարածքներում, եւ անգլիացիները երկար սպասել չեն տալիս։ 1918թ. նոյեմբերի 17-ին անգլիական 39-րդ դիվիզիան գեներալ Ուիլյամ Մոնթգոմերիի Թոմսոնի հրամանատարությամբ մոտենում է Բաքվին։

Ադրբեջանի իշխանություններն աղ ու հացով են դիմավորում անգլիացիներին։ Վարչապետ Խան-Խոյսկին հիվանդ էր, եւ նրա փոխարեն նավահանգիստ էր շտապել ներքին գործերի նախարար Բեհբութ խան-Ջեւանշիրը։ Թուրքական զորամասերը անգլիացիների ժամանումից անմիջապես հետո հեռանում են Գանձակ։ Անգլիացիների հետ Բաքու է գալիս նաեւ գնդապետ Բիչերախովը, որի հանձնարարությամբ նույն օրը օդանավից հետեւյալ բովանդակությամբ թռուցիքներ են տարածվում քաղաքում.

Անգլիացիների գալուց երկու օր առաջ Ադրբեջանի իշխանությունները թույլ են տալիս Բաքվից հեռանալ բոլոր ցանկացողներին, սակայն հաջորդ օրը պարզվում է, որ ոստիկանությունը ոչ բոլորին է անցագրեր տրամադրում։

«Նոր Հորիզոն», 22 նոյեմբերի, 1918թ., թիվ 3

«Նոյեմբերի 17-ի առավոտյան Բաքվի փողոցներում չէին երեւում ոչ մի թաթար ոստիկան կամ զինվոր։ Բոլոր դրոշները վայր էին առնված բոլոր հիմնարկություններում։ Ժողովուրդն անգլիացիների գալուն սպասելով՝ հավաքվել էր նավամատույցի մոտ։ Առավոտյան ժամը 10-ին ծովի վրա երեւացին անգլիական նավերը (60 հատ), որոնք մոտեցան ափին եւ ցամաք իջեցրին զինվորներ ու Բաքվից փախած ազգաբնակչությունը, որի մեջ բազմաթիվ հայեր ու սպաներ։ Այդ նավերով եկել էին նաեւ անգլիական, ամերիկյան եւ ֆրանսիական միսիաներ»։

Գեներալ Թոմսոնի կոչը

Բաքվում անգլիացիները հայտարարում են, թե իրենք չեն պատրաստվում Ռուսաստանից վերցնել ու պահել «գեթ մեկ թիզ հող», եւ իրենց գործողությունները համաձայնեցված են ռուսական կառավարության հետ։ Ըստ անգլիացիների՝ իրենց նպատակն էր կարգ ու կանոն հաստատել Կովկասում, ապա հեռանալ։ Դիմելով քաղաքի բնակչությանը՝ գեներալ Թոմսոնը կոչ էր անում բոլոր քաղաքացիներին կատարել իրենց պարտականությունները, հետեւել օրենքին եւ համագործակցել դաշնակիցների ներկայացուցիչների հետ։ Գեներալի հրամանով Բաքվում ռազմական դրություն է հայտարարվում:

Բրիտանական զորքերի ժամանումից հետո աշխուժանում է քաղաքի ներքին կյանքը: «Խանութները բացված են, առեւտուրը վերականգնվել է։ Երեւացել են շատ ռուսներ։ Հայերն ազատ շունչ են քաշում։ Գանձակում ազատ են արձակված եւ Բաքու են գնացել 63 անգլիացի ռազմագերիներ, որոնք գերի էին ընկեր Բաքվի գրավման ժամանակ»,- նոյեմբերի 29-ին գրում էր «Նոր Հորիզոն»-ը:

Անգլիացիների ժամանումից առաջ ադրբեջանցիները ազատում են նաեւ Բաքվում գտնվող հայ գերիների մի փոքր մասին, որոնք սեպտեմբերի կեսից տաժանակրության մեջ էին։ Մյուսներին տեղափոխում են այլ շրջաններ։ Բանտարկված հայերին ազատելու հրաման տալիս է նաեւ գեներալ Թոմսոնը, որն անմիջապես կատարվում է։ Բացի այդ, անգլիացիների նախաձեռնությամբ սկսվում է սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին Բաքվում տեղի ունեցած բռնությունների, գույքի հափշտակման եւ թալանի հետեւանքով հասցված վնասը հաշվելու գործընթացը։

***